شناخت شهر یزد

شناخت شهر یزد

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان

استان یزد در مرکز ایران بین عرض های جغرافیایی ۲۹ درجه و ۴۸ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۳۰ دقیقه شمالی و طول جغرافیایی ۵۲ درجه و ۴۵دقیقه تا ۵۶ درجه و ۳۰ دقیقه شرقی از نصف النهار مبدا قرار گرفته است. این استان از شمال و غرب به استان اصفهان، از شمال شرقی به استان خراسان، از جنوب غربی به استان فارس و از جنوب شرقی به استان کرمان محدود می شود و به دلیل دوربودنش از سرحدات مرزی ایران، در طول تاریخ از بحران ها و فشارهای فرهنگی و نژادی مصون مانده است.

استان یزد در حدود ۷۲۱۵۶ کیلومتر مربع وسعت دارد که تقریبا ۳۷/۴ درصد از وسعت کل خاک کشور را در بر می گیرد. طبق آخرین تقسیمات کشوی این استان، دارای هفت شهرستان، ۱۵ شهر، ۱۴ بخشو ۳۸ دهستان است و شهرستان های آن شامل: ابرکوه، اردکان، بافق، تفت، مهریز، میبد و یزد است.

جغرافیای طبیع و اقلیم استان

استان یزد در قلمرو سلسله جبال مرکزی ایران واقع شده و از پستی و بلندی و چاله ها و کفه های کویری متعدد تشکیل شده است. این ناهمواری ها عمدتا به  پنج گروه کوه ها و تپه های پای کوه، دشت‌ها و جلگه ها، بیابان ها، مناطق کشور و کویرها و تپه های ماسه ای تقسیم می شوند.

در سطح استان یزد، دو رشته کوه متمایز از هم وجود دارد. یکی بخشی از کوه هایی است که در جهت شمال غربی- جنوب شرقی از مرکز ایران عبور می کنند و به کوه های مرکزی ایران معروف هستند. و دومی شامل رشته کوه هایی است که در مناطق مرکزی، شمالی و شرقی استان قرار دارند.

رشته کوه شیرکوه، مانند دیواری، قسمت های مرکزی استان یزد را از بخش غربی استان (چاله ابرقو) جدا می کند. این  ارتفاعات که همواره از برف و یخ پوشیده شده اند، در ادامه حیات شهرهای بزرگ یزد، تفت و مهریز نقش مهم و اساسی دارند. از ارتفاعات دیگر استان یزد، به کوه خرانق درمرکز  استان یزد نیز می توان اشاره کرد.

خشکی اقلیمی استان یزد، دو علت اساسی و عمده  دارد: یکی این که روی کمربند خشک جهانی قرار دارد و دیگر آن که از دریاهای آزاد عمان و خلیج فارس و دریاچه های داخلی و بادهای رطوبت‌زای دریایی دور است. عامل مهم اعتدال نسبتی آب و هوای یزد، که قابلیت زیست نسبتا مناسبی به آن بخشیده است، ارتفاعاتی است که بیشتر به صورت موضعی موثراند و این امر باعث شده است مناطقیکه در ارتفاعات بیش از ۲۵۰۰ متر قرار دارند از اعتدال و رطوبت بیشتری نسبت به دشت های یزد و اردکان برخوردار باشند.

در بررسی مربوط به یک دوره هشت ساله (۱۹۸۴- ۱۹۹۲)، متوسط دمای هوا برابر ۹/۱۸ درجه سانتی گراد گزارش شده است. حداکثر مطلق دما در تیرماه برابر ۴۳ درجه سانتی گراد و حداقل آن در دی ماه برابر ۲/۷- درجه سانتی گراد گزارش شده و اختلاف درجه حرارت سالانه حوالی یزد ۵۰ درجه سانتی گراد است. به استثنای منطقه کوهستانی شیرکوه، سایر نقاط استان یزد اقلیم گرم و خشک  و بیابانی دارد که از مغرب و جنوب غربی به سمت شمال شرقی و شرق خشک تر می شود.

به این ترتیب، آب و هوای استان یزد به علت قرارگرفتن در کمربند خشک جهانی، دارای زمستانهای سرد و نسبتا مرطوب و تابستان های گرم و طولانی و خشک است. در ایام تابستان ییلاق های شیرکوه پناهگاه مردم گرمازده این استان است.

جغرافیای تاریخی

سرزمین یزد، صاحب یکی از شکوهمندترین و درخشان ترین میراث های فرهنگ و تمدن کهن ادوار مختلف تاریخی ایران است. تاریخ سکونت انسان دراین خطه، ازهزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است، به طوری که در عهد پیشدادیان، طایفه های در حال کوچ از بلخ به پارس، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد، یزد محل عبادت شد. از مهم ترین مراکز اسکان اولیه در این سرزمین، به مهرپادین (مهریز)، فهرشان، پهره (فهرج)، خورمیش، ارد (اردکان)، شواز، قلاع موبدان (میبد)، طرنج، عقدا  اشکدز می توان اشاره کرد. شهر یزد به عنوان محلی پاک و مقدس در راس همه این آبادی ها قرار داشته است.

یزد به معنای پاک و مقدس و یزدگرد به معنی داده خدایی است. شهر یزد نیز به مفهوم شهر خدا و سرزمین مقدس است. در دوره اسلامی، شهر یزد را دارالعباده می نامیدند. اهمیت دینی شهر یزد تا پیش از اسلام به حدی بود که از اطراف و اکناف به ویژه در ایام بهار برای عبادت به این مکان سفر می کردند.

یزد نگین کویر است و اولین بار نام آن در کنار اسم «چیتر تخمه» یکی از همرزمان داریوش آورده شد. مورخان یونانی، شهر کهن و باستانی یزد را «ایساتیس» می خواندند. بعدها بر ویرانه های «ایستاتیس» «کثه» به وجود آمد. این شهر، هسته اولیه شهر کنونی و مرکز حکومتی و اقتصادی در قرون اسلامی بوده است. جغرافی دانان بعد از اسلام، نام یزد را همراه نام«کثه» ذکر کرده اند.

ابتدا ولایت یزد جزو «کوره اصطخر» (استخر) مربوط به ایالت پارس بوده و بزرگترین ناحیه این کوره به حساب می آمده است.

شهر باستانی یزد در کنار آبراه سگزه و منتهی الیه مسیر آب تفت در تقاطع راه های باستانی ری- کرمان و پارس- خراسان قرار داشته است. این ناحیه همواره در دوره هخامنشیان از راه های معتبر، موسسه های راهداری، مراکز پستی و چاپاری برخوردار بوده است. راهداری در یزد قدیم چنان اهمیتی داشت که خاندان آل مظفر از منصب راهداری ناحیه میبد به پادشاهی رسیدند.

تحولات تاریخی ناحیه یزد را میتوان در چند دوره مشخص کرد.

دوره پیش از اسلام

از تحولات تاریخی منطقه یزد در دوره پیش از اسلام اطلاعاتی دقیق در دست نیست، ولی می توان به کشتار پیروان کیش مهرپرستی توسط اردشیر بابکان به قدرت رسیدن مزدکیان در اواخر دوره ساسانیان که از مهم ترین حوادث تاریخی این منطقه است، اشاره کرد.

در عصر هخامنشیان و ساسانیان، برای جلوگیری از هجوم اقوام چادرنشین به یزد، ناگزیر اقدام به احداث دژها، راهدارخانه ها و چاپارخانه های متعدد نمودند که علاوه برعملکرد نظامی و تجاری از آن ها به عنوان رباط و بارانداز کاروان ها نیز استفاده می شد. در این دوره زراعت، دامداری، نساجی و صنایع دستی در یزد رواج داشت و بازارهایی مناسب برای مبادله کالا نیز به وجود آمده بود که از مهمترین آن ها می توان به مراکز خرانق، ندوشن و عقدا اشاره کرد.

از معروف ترین دژهای این دوره یزد می توان به ساغند، توارن پشت، اشکدز، بهاباد، انارک و اردان اشاره کرد. همچنین دژهای شهرهای میبد، فهرج، ابرقو، انار،  هرات و مروست را نیز می توان نام برد.

شهر «ایساتیس» که بنای آن را به اسکندر نسبت می دهند در زمان هخامنشیان نیز وجود داشته است؛ ولی اسکندر به نام «کثه» تغییر اد که در زبان یونانی به معنی زندان است و اینجا محل نگهداری و اسارتگاه اسیران جنگی شد. شهر «کثه» در زمان ساسانیان هم آباد و پابرجا بوده است. شهر یزد در این دوره دارای سه قسمت کهنه دژ، شارستان، بیرون شهر (ربض) بوده است.

اوایل دوره اسلامی

یزد در زمان عثمان به دست پسرش سعید فتح شد و دو قبیله از اعراب فاتح در آن اسکان یافتند. تا پایان دوره امویان، شهر یزد به دست اعراب اداره می شد. اعراب انواع مالیات و خراجی را که از مردم می‌گرفتند به مرکز خلافت می فرستادند. در زمان عباسیان، محمد زمجی از طرف ابومسلم، عهده دار حکومت یزد شد و در روزگار آل بویه تا زمان عضدالدوله، یزد تابع حکومت ایالت پارس بود.

از قرن دوم تا چهارم هجری، همزمان با احیای دولت های ایرانی که باعث شد امنیت و آرامش نسبی در سرزمین ایران ایجاد شود، نیروهای تولیدی منطقه یزد از رشد و اعتلایی مناسب برخوردار شدند و احداث و حفر قنات و نهر آبیاری که منجر به توسعه اراضی کشاورزی و باغ ها شد، رواج یافت.

از یرد زمان صفاریان، سامانیان و غزنویان اطلاعات تاریخی اندکی باقی مانده است. اما در قرن‌های چهارم و پنجم، شهر یزد به تدریج آباد و بزرگ شد و قلمرو اصلی شهر از حدود شارستان به ربض ها گسترش یافت و نام شهر «کثه» به تمامی ولایات یزد اطلاق شد.

دوران طلایی و شکوفایی یزد در زمان آل بویه و اتابکان بود. در این دوره مسجدها، مدارس، کتابخانه ها و یک حصار جدید با چهار دروازه بر گرد شارستان یزد احداث شد. بنای مدرسه دو منار و آرامگاه علاءالدین کالنجار از بناای مهم این زمان هستند که اولی به نام زندان اسکندر و دومی به نام دوازده امام مشهور است. روستای گرد فرامرز نیز از جمله روستاهایی است که در این دوره آباد شد.

اتابکا در سالهای ۵۳۶ تا ۷۱۸ هجری با وجود نابسامانی و هجوم طوایف بیگانه به کرمان، اصفهان و فارس، به آرامی حکومت کردند. در این دوره، یزد در مسیر جنوبی جاده ابریشم قرار داشت و منسوجات مختلفی که مواد اولیه آن ها از نقاطی مانند استرآباد، گیلان و مرو می آمد تولید می شد. دوری از سرحدات، استقرار حکومت آل بویه در اصفهان و فارس، رونق مبادلات بازرگانی و قرار گرفتن یزد بر سر راه های تجاری و کاروان رو نواحی مرکزی و جنوبی ایران، موجبات رشد و تکامل شهرنشینی این منطقه را در این دوره فراهم آورد. در زمان حمله مغول که با آن عصر سیاهی و شداید ایرانی ها آغاز شد، نواحی یزد نیز تحت تاثیرات منفی آن قرار گرفت. در پایان قرن هفتم بر اثر سیاست های مالیاتی ایلخانان مغول، کشاورزی منطقه رو به رکود گذاشت و شهرها نیز از بازارهای اطراف محروم شدند، ولی یزد به علت موقعیت خاص ارتباطی از نظر بازرگانی همچنان رونق داشت.

آل مظفر یکی از قدرتمندترین خاندان های ناحیه یزد بودند. در زمان آن ها، محله هایی جدید در داخل شهر یزد احداث و هفت دروازه نیز گرد شهر ساخته شد. تعمیر قلعه میبد، احداث یک بارو و حفر یک خندق نیز برای آن  از اقدامات آنان بود. به این ترتیب، آل مظفر به بسط قدرت خود اهتمام ورزیدند و بعد از سرکوبی نکودریان و اعراب فولادی، ایج و فارس را از دست شبانکارگال و آل اینجو به درآوردند. آنها حتی بر کرمان و عراق نیز دست یافتند. آل مظفر  آثار زیادی از خود بر جای گذاشتند که مهمترین آنها مسجد جامع فعلی یزد، خانقاه سید رکن الدین، میدان وقت الساعه، رصدخانه، مدرسه مظفریه، منار مسجد مهرپادین و منار مسجد  جامع  ندوشن هستند. همچنین نزدیک به ۱۳ پارچه آبادی در حومه یزد احداث کردند و به مرمت قنات ها و آبادی های ویران شده همت گماشتند. شاه یحیی از مشهورترین امرای ال مظفر، بر آبادی و رونق یزد و میبد بسیار افزود. وی در حدود ۷۶۰ تا ۷۹۵ هجری در قدرت بود.

آرامش اجتماعی، رونق تجارت، رشد نیروهای تولیدی روستاها و شهرها از ویژگی های این دوران است. یزد در این دوران از مراکز مهم علمی و از کانون های عمده فرهنگی و هنری ایران به شمار می‌رفت و هنرهای معماری، کاشیکاری و نساجی آن در نهایت اوج و شکوفایی بود. هر یک از وزراء و بزرگان این خاندان نیز بناها و تاسیساتی در یزد برپا کردند.

در سال ۷۹۵ هجری، امیر تیمور تمام افراد آل مظفر را از کوچک  و بزرگ به قتل رساند و به فرمان وی، قلعه میبد به کلی ویران شد.

دوران تیموری  (۹۱۱- ۷۷۱) دوره اختلال و پریشانی در جنوب ایران بود، به طوری که اصفهان و شیراز صدمه زیاد دیدند و یزد نیز از این نابسامای رنج فراوان برد. قیام امیراحمد پسر ابوسعید طبسی علیه تیموریان (۷۹۸ هجری) منجر به محاصره چهارماهه یزد از سوی تیموریان شد و اوضاع شهر یزد کاملا به هم ریخت و نابسامانی و پریشانی و قحطی همه جا را فرا گرفت. به طوری که مردم از سر اجبار و ناچاری هر نوع حیوانی را ذبح کردند و می خوردند. نزدیک به سی هزار نفر بر اثر گرسنگی از بین رفتند. در روزگار شاهرخ تیموری، خرابی ها ترمیم شد و در حدود هزار واحد مسکونی، تجاری، مدرسه، حمام و کاروانسرا تعمیر شدند. تیموریان، دور شهر بارور و خندق و دروازه های جدید ایجاد کردند. امیر جلال الدین چخماق در کنار دروازه مهریجرد در محله ذهوک مجموعه ای مسجد، خانقاه، کاروان سرا، حمام و آب انبار، قنادخانه و بازار بنا کرد که قسمتی از آن هنوز در میدان مرکزی شهر پابرجا است. مسجد میرچخماق به نام مسجد جمعه یزد که در مقابل مسجد جامع آل کاکویه و آل مظفر در کنار میدان امیر چخماق قرار دارد، یکی از مظاهر شکوهمند معماری و از دیدنی های ارزشمند یزد است.

شاهرخ تیموری به ایجاد محیطی مناسب برای رونق تجارت و صنعت و رشد نیروهای تولیدی و امنیت راه ها تاکید داشت. درآمد امیران تیموری نیز بیشتر از همان بازارها و کاروان سراها تامین می شد و کارکرد عمده شهر، تولید منسوجات و تجارت بود.

ناحیه یزد از سال ۹۰۴ تا ۹۱۰ هجری دچار نابسامانی و اغتشاش شد. در زمان صفویه، یزد به عنوان یک مرکز تجاری و تولیدی دارای اهمیت خاص شد و در مبادلات بازرگانی رشد کرد. در این دوره، راه پایتخت (قزوین) از طریق سمنان و جندق به اردکان و یزد می پیوست و کالاهای مناطق شمالی و جنوبی کشور از این طریق مبادله می شد. همچنین راه شاهی اصفهان به یزد و کرمان بعد از پایتخت شدن اصفهان، ساخته شد و رباط هایی زیبا و بزرگ چون رباط میان راه عقدا و سرو تعمیر شد و رباط زیبای قلعه خرگوش در کنار بیابان گاوخونی ساخته شد. یک راه تجاری دیگر در این دوره راه کاروان روی قدیمی یزد به کاشان بود که از طریق عقدا به نائین، اردستان، زواره، ابوزیدآباد و کاشان می گذشت و بسیار پر رفت و آمد بود.

در زمان شاه عباس، برای ایجاد امکانات رفاهی و تامین امنیت کاروان های راه یزد به انار، رباط‌های «زین الدین» و «شمس» احداث شوند و رباط کرمانشاه نیز تعمیر شد. به این ترتیب، یزد در زمان شاه اسماعیل، تا دوران سلطان محمد خدابنده، یکی از ولایات خان نشین ایران به شمار می رفت.

شاه تهماسب در فرمانی به سال ۹۶۹ هجری که هنوز بر دالان مسجد جامع یزد نصب است، نسبت به مالیات دریافتی عصر تیموری و آق قویونلوها از کالاهای تجاری و غیرتجاری، تخفیفی قائل شد.

با اقدامات شاه عباس، ناحیه یزد دوباره رونق  گرفت و آباد شد. مخصوصا صنایع نساجی آن نیز رشد کرد. در این زمان، پارچه های عالی، قالیچه های یزدی و بازارهای بارونق و پرجنب و جوش آن، نظر مسافران خارجی را نیز جلب می کرد. علاوه بر این، ناحیه یزد در این زمان یکی از مراکز تولید انگور  و بادام در ایران به شمار می رفت.

در زمان صفویه شهرها و آبادی های یزد مانند دوران قبل به کار صنایع دستی، تولید منسوجات، پرورش کرم ابریشم، زراعت غله، پنبه و تولید انواع میوه سردرختی مشهور بود. در این عصر، یزد از نظر معماری  به ویژه هنر کاشیکاری، مانند عصر تیموریان و ال مظفر و اتابکان سرآمد بود و معماران و هنرمندان نامی آن به خلق آثار هنری مهمی پرداختند.

ازمهم ترین آثار تاریخی دوران صفویه می توان به  مدرسه شفیعیه در محله سردیک کنار میدان خزانه، حمام، آب انبار، ضرابخانه و رباط خوش طرح و زیبای زین الدین اشاره کرد که تمامی آن ها از آثار باارزش هنرمندان آن زمان یزد به ویژه استاد محمدبن محمد هستند.

درجریان هجوم افاغنه، صنعت و تجارت یزد لطمات فراوان دید.

محمد تقی خان و فرزندانش در یزد مجموعه ای از بازارها، کاروان سراها و عمارت ها را بنا نهادند که مهم ترین آن ها، باغ دولت آباد و عمارت جنت آباد با بادگیر بلند و زیبای آن است. میدان و بازارخان یزد نیز از دیگر کارها و آثار این خانواده هستند. در این زمان، شهر یزد گسترش یافت و در خارج از  حصار شهر نیز شهری دیگر بنا شد و بسیاری از بازرگانان که به هند رفته بودند با برقراری امنیت و  آرامش به زادگاه بازگشتند.

در دوران قاجار، تجارت ابریشم مورد تشویق قرار گرفت. به طوری که در اوایل حکومت آغامحمدخان در حدود ۱۸۰۰ کارگاه و ۶۰ هزار کارگر ابریشم باف در یزد وجود داشت. انتقال آرام حکومت از زندیه به قاجاریه باعث شد این خطه، به شهر امانت داران معروف شده بود، زیرا اموال بازرگانان به شدت حفاظت می شد و درستی و  امانتداری ساکنان این ناحیه، سلامت انواع کالاهای بازرگانی را تضمین کرد.

اوضاع ایران و ناحیه یزد از زمان سلطنت فتحعلی  شاه (۱۲۵۰- ۱۲۱۲ ه. ق) دستخوش نابسامانی و عرصه رقابت و چپاول اولاد و نوادگان و شاهزادگان قاجاریه شد. در پایان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یزد جز حوزه نفوذی تجاری انگلیسی ها درآمد و کمپانی هند شرقی در این ناحیه فعالیت وسیع را آغاز کرد. از این زمان به بعد زمینه صدور مواد خام از ناحیه یزد و ورود کالاهای ساخته شده خارجی فراهم آمد و همراه با گسترش تجارت خارجی امر بانکداری و صرافی نیز در این ناحیه رشد کرد.

مقارن پایان دوره قاجار و شروع جنگ اول جهانی، مانند سایر نقاط کشور، ناحیه یزد نیز رو به نابسامانی رفت، اما تجارت همچنان رونق داشت و انواع کالاهای وارداتی هندی و اروپایی با مواد خام این ناحیه مبادله می شد.

در دوره پهلوی اول و دوم تغییراتی در کالبد فضایی شهر یزد روی داد از آن جمله خیابان ها، بلوارها و میدان هایی در همان دوره در یزد ساخته شد که به هیچ وجه با بافت قدیم و تحولات کالبدی گذشته این شهر هماهنگی نشده بودو لذا ساخت فضایی و معماری شهر را به طور روشنی مخدوش نمود.

جغرافیای تاریخی شهرهای استان یزد به طور مختصر در زیر آورده می شود:

یزد

شهرستان یزد در  دره ای وسیع، اما خشک و محصور بین کوه های شیرکوه و خرانق قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به شهرستان اردکان و از شرق به شهرستان بافق و از جنوب به شهرستان تفت و از غرب نیز به استان اصفهان محدود شده است. مرکز این شهرستان شهر یزد است. آب و هوای بیابانی و نیمه گرم و خشک و زمستان های سرد و عمدتا خشک یزد جز مشخصات اقلیمی این شهرستان است.

از قرن پنجم همزمان با ورود فرزندان ابوجعفر کاکو به یزد، این شهر رو به گسترش نهاد و حصارهای دور شهر نیز به وجود آمد. اتابکان با علاقه مندی، زینت بیشتری به این شهر دادند و مدرسه ها و مساجد زیادی در آن بنا کردند. در زمان آل مظفر، آبادی ها و قنات های بسیار در آن بنا نهاده شد. اکثر هنرمندان و دانشمندان قرن هفتم و هشتم برای درامان ماندن از حملات مغل این شهر را مرکز فعالیتهای هنری و علمی خود قرار دادند. در این زمان، مساجد و مدارس متعددی در این شهر ساخته شد. خانقاه های فراوان این شهرستان نشان می دهد که این منطقه پناهگاه و محل صوفیان وعارفان بوده است. بعضی از این خانقاه ها مانند بقاع شیخ علی سلیمان در بیداد خوید و خانقاه و مسجد شیخ دادا در بندرآباد، بقعه (خانقاه) شاه نعمت ا… ولی و خانقاه شیخ احمد فهادان در یزد هنوز پابرجا هستند.

این شهرستان اماکن دیدنی و جاذبه های جهانگردی متعددی دارد که ازمهم ترین آنها می توان به مسجد جامع کبیر یزد، مسجد جامع فهرج، بقعه سید رکن الدین، مجموعه تاریخی باغ دولت آباد، برج و باروی قدیمی شهر مسجد و تکیه امیرچخماق، آب انبار شش بادگیری و … اشاره کرد.

مهریز

شهرستان مهریز با ۱۵ هزار کیلومتر مربع وسعت از شمال به شهرستان یزد، از جنوب به استان کرمان و فارس و از شرق به قسمتی از استان کرمان و از غرب به بخش مرکزی تفت و استان فارس محدود می شود. مرکز این شهرستان، شهر مهریز است که در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر یزد قرار دارد.

مهریز نام شهر مشخصی نیست، بلکه عنوان ناحیه ای است شامل مجموعه ای از روستاهایی که نام قدیم آن ها مهریجود بوده و به مهرنگار دختر انوشیروان نسبت داده است. اما تا قبل از ۱۳۱۸ وجه تسمیه مهریز دقیقا مشخص نبود.

مهریز در حدود ۱۶ قرن قبل (در زمان حکومت ساسانیان) ناحیه ای طبیعی در جنوب دشت یزد و دامنه جنوب شرقی شیرکوه بوده و قنات هایی از آن سرچشمه می گرفتند که در مواردی پس از طی یک مسافت ۴۰ کیلومتری به مظهر خود می رسیدند. اما «مهرنگار/ خانم» دختر انوشیروان دستور می دهد قنات هایی در منطقه احداث شوند که با طی مسیر کمتری به مظهر خود برسند. پس از آن که این قنات ها موجبات آبادانی قصبه یا ناحیه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبرداران شاهزاده خانم، آبادی جدید را «مهرگرد» نامیدند. عنوان مهر گرد در گذشت زمان به «مهریجرد»  تبدیل شد و امروز مهریز خوانده می‌شود.

از اماکن تاریخی و دیدنی این شهرستان می توان به مسجد جامع، قلعه تاریخی، سرو قدیمی منگاباد، کشته خانه و قلعه رباط سربرد، اشاره کرد.

محله ها و خانه های قدیمی

ساختمان یزد و به ویژه شهر یزد چه از دیدگاه معماری ویژه کویر و چه از لحاظ بناهای باستانی مهم و متعدد و با ارزش، همچون نگینی در کویر مرکزی ایران می درخشد. آثار باستانی آن مجموعه ای بی نظیر از بناهای اسلامی ایرانی است، بناهایی که غالبا به دوره سلجوقیان تعلق دارند و نشان دهنده معماری زیبای آن زمان هستند. این معماری که از تلفیق کاشی و آجر و گچ بری، شاهکارهایی به وجود آورده است، از جهت تنوع و زیبایی یگانه است. ترکیب رنگ خاکی ساختمان ها، بادگیرها با آبی آسمانی کویر و سبزی درختان، مخصوصا کاج جاذبه غریبی به این منطقه بخشیده است.

محله های قدیمی

درباره معماری خاص اقلیم ها ی گرم و خشک جهان، تحقیقات گسترده انجام گرفته و بافت و ساخت معماری ویژه منطقه یزد که بارزترین نمونه این نوع معماری در جهان است، سهمی قابل ملاحظه از این تحقیقات را به خود اختصاص داده است.

گذشته از جذابیت و زیبایی خاص این معماری، تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی- فرهنگی مردم منطقه نیز از ویژگی های ارزنده و جالب توجه آن است. نگهداری این جاذبه های بازمانده از قرن های گذشته و معرفی گسترده آن ها اقدامی کاملا ضروری است. نمونه بارز این معماری محله «فهادان» یا «یوزداران» است که در گویش محلی جنگل یا محل یوزاران نامیده می شود. قدمگاه منسوب به حضرت امام رضا (ع) در این گذر واقع شده است.

در مرکز هر محله، معمولا حمام، بازارچه، آب انبار، مسجد، حسینیه، لرد، کارگاه های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات) قرار دارد که بسیاری از این امکانات هنوز پابرجا هستند.

محله ها همچنین با نوع معیشت مردم هویت پیدا می کنند. به عنوان مثال، بیشتر مسگرها در محله پشت باغ، بنایان در محله تل و محله خرمشاه، تجار در محله سهل بن علی و کوی گلچینان، نساج‌ها در محله های فهادان و شاه ابوالقاسم (شهاب الدین طراز) ساکن بوده اند. این ویژگی در شکل‌گیری فضاهای زیستی آن ها به نحوی بارز تاثیر داشته است.

در محله فهادان و شاه ابوالقاسم (کار خونه) فضای کارگاهی و نیمه زیرزمینی تولید پارچه و منسوجات جزئی از فضای مسکونی و ساخت محله را تشکیل می دهد. معمولا اعضای خانواده در تولید پارچه نقش دارند. گرچه بسیاری از دستگاه های شعر بافی یعنی تولید پارچه به روش دستی، از بین رفته است اما روح تولید امروز نیز به صورت مکانیزه در این محله ها جریان دارد.

اقلیت های دینی نظیر یهودیان بیشتر در محله یهودی ها (محله ای به همین نام در جنوب مسجد جامع) ساکن هستند و کنیسه خاص خود را دارند. اما زردشتیان در طیف وسیعی از شهر ساکن بوده اند مثل محله پای خلف خانعلی، خرمشاه، نعیم آباد، اهرستان، کوچه بیوک، نرسی آباد (نصرآباد) محله تل، عیش آباد، خیراباد، موبدان وکسنویه، که البته هنوز هم زردشتیان ساکن این محله ها هستند.

از دیگر محله های مهم یزد می توان به محله سرجمع، محله یعقوبی (معروف به یاقوبی)، محله سر دوراه، محله باجوردی، محله میر قطب، محله مصلی، محله امامزاده، محله میدانشاه (میدان بعثت فعلی)، محله چهارمنار، محله دومنار، محله شش بادگیری، محله خواجو خضر، محله دارالشفاء، محله لب خندق، محله پنبه کاران معروف به (پنبه گلون)، محله امیر چخماق (معروف به میرچخماق)، محله قعله کهنه و … اشاره کرد.

خانه های قدیمی

خانه های قدیمی از نظرموقعیت مکانی در جهت قبله قرار دارند. این جهت گیری از لحاظ اقلیمی، شرایطی را به وجود آورده است تا فضاهای تابستانی و اتاق های زمستانی به طرزی مفید پیرامون حیاط مرکزی قرار گیرند.

حیاط مرکزی، اصلی ترین فضای خانه های یزدی است. حوض آب در وسط حیاط قرار گرفته است و باغچه ها  و«تریشه ها»ی دور تا دور آن، با درختانی که نیاز کمی به آب دارند همچون انار، انگور، انجیر، و پسته علاوه بر ایجاد زیبایی و سرسبزی خانه و تامین سایه و خنکای آن، خشکی هوا را نیز می کاهند. به عبارتی، همه عناصر متشکله خانه یزدی دست به دست هم می دهند تا اقلیمی کوچک و قابل زیست برای  انسان فراهم سازند. حیاط خانه های یزدی مکانی برای انواع بازی های محلی، سرگرمی و تفریح  کودکان و نوجوانان است.

در اغلب خانه های سنتی یزد تالاری جلو اتاق های ساختمان وجود دارد که به صورت صفه و ایوان بزرگ نمایان است و محلی برای گذران ساعات عصر و شب تابستان است. اتاق ها با نام های سه دری، پنج دری، هفت دری، ارسی و شکم دریده از هم تفکیک می شوند که هر یک در پاسخگویی  به نیازهای ساکنان خانه نقش دارند.

در بیشتر خانه ها، زیرزمین وجود دارد که به عنوان فضای زندگی تابستانی و محل نگهداری مواد خوراکی یا انبار از آن ها استفاده می شود. طراحی زیرزمین ها به گونه ای است که از طریق ارتباط با بادگیر، حیاط، جوی آب و باغچه، در تابستان گرم منطقه شرایط مساعد و محیطی آرام و مطبوع را برای استراحت ایجاد می کند. سر در ورودی خانه ها نیز نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحب خانه است. نام و یاد خداوند به صورت های مختلف بر سر در خانه برای تبرک نقش می بندد. کوبه های در خانه ها (مثل سایر شهرهای قدیمی) معمولا به دو صورت متفاوت بر دو لنگه در نصب می شوند که هر یک با توجه به نوع صدای آن به  خانم ها و اقایان اختصاص دارد. از فضای پشت بام خانه نیز در شب های تابستان برای استراحت استفاده می شود.

پاره ای از خانه های قدیمی یزد به دلایل فامیلی در کنار هم ترکیب شده و مجموعه های ارزشمندی را به وجود آورده اند. مجموعه فامیلی عرب ها در محله فهادان، مجموعه فامیلی اولیاء جنب مسجد امیر چخماق، مجموعه فامیلی شیرازی در کوی گلچینان و مجموعه فامیلی لاری ها در کوچه کتابخانه از این نوع محسوب می شوند. از خانه های نفیس یزد که هر یک ویژگی هنری، معماری، و تاریخی ویژه ای دارند به شرح زیر می توان نام برد:

خانه حاج علی اکبر قناد، خانه شیخ هراتی، خانه مشیر،  خانه حسینیان، خانه  میرزا محمدحسن قزوینی زاده، خانه پوست فروش ها، خانه کلاهدوزها، خانه حاج آقا حسین باغی و خانه بی بی فاطمه تاجر.

درشهرهای تفت، اردکان، ابرقو، بافق، میبد و مهریز نیز خانه های متعدد و نفیسی وجود دارد.

آب انبار

موقعیت طبیعی و اقلیمی و گستردگی کویرهای یزد، زمینه ساز توسعه انواع آب انبارها در سطح استان بوده است. امروزه تعداد این آب انبارها نزدیک به ۱۰۰ واحد است ودر نقاط و مناطق مختلف استان پراکنده اند. اب انبارها معمولا در مرکز محله های شهر ساخته می شده و شامل چهار عنصر اصلی خزینه، گنبد، پاشیر و بادگیر بوده است.

خزینه به خاطر تسلط آب قنات و پایین ماندن دمای اب، به شکل استوانه در دل زمین ایجاد می‌شده است. گنبد به شکل نیمکره روی خزینه ساخته می شد تا آب را از آلودگی های محیطی حفظ کند و آن را خنک نگه دارد. پاشیر راهرویی پلکانی و نقب مانند برای برداشتن آب از خزینه بوده و بادگیر نیز وسیله ای برای هدایت جریان هوا به درون آب انبار برای جلوگیری از فاسدشدن آب بوده است. تعداد بادگیرها از یک تا شش با توجه به شرایط کار متفاوت است. آب انبار مریم آباد دارای یک بادگیر و آب انبار شش بادگیری دارای شش بادگیر است.

در شهر یزد بیش از یکصد آب انبار شناسایی شده است که اغلب آن ها موقوفه اند و اصول حاکم بر طراحی آن ها تقریبا یکی است. برخی از آب انبارهای پراکنده در خارج از شهر و دیگر آبادی های استان نیز به لحاظ موقعیت جغرافیایی آن مکان طراحی و شیوه ساخت مخصوصی دارند.

یکی از عمده ترین مصالح ساخت اب انبار، «دیمه» است که از آهک و خاکستر و ماسه بادی تشکیل شده است. این ملاط ضمن آب بندی بنا، از فاسد شدن آب نیز جلوگیری می کند.

بیشتر آب انبارها دارای یک ورودی و یک پاشیر هستند. اما بعضی از آنها به لحاظ موقعیت شهرسازی و نحوه استقرار در بافت شهری، دارای دو یا سه ورودی هستند، به طور نمونه اب انبار خواجه، در اول بازار مسگری و آب انبار شش بادگیری دارای دو ورودی هستند. برخی از آب انبارهای مهم استان عبارتند از:

آب انبار سید و صحرا، شش بادگیری، مسعودی، حاج علی اکبری، خواجه، گلشن، رستم، گیو، کلاهدوزها، ملک التجار و میرزا شفیع در یزد، حسن آباد در میبد، جاده ده بالا و برالنسویه در تفت و آب انبار کشتخوان در رستاق.

مدرسه های تاریخی

در سطح استان به ویژه در شهر یزد تعدادی مدرسه قدیمی وجود دارند که ضمن برخورداری از خصوصیات معماری ویژه منطقه، نمایانگر گوشه ای از تاریخ فرهنگ این خطه اند. این مدرسه ها که معمولا در جوار مجموعه های تاریخی اند، مطابق معیارهای سده های اخیر، جزء جدایی ناپذیر و پیوسته کاربری های تجاری، مذهبی و سکونتی بوده اند. از اهم این مدرسه ها می توان به مدارس قدیمی امام خمینی، مارکار، ضیائیه، (زندان اسکندر)، شهاب الدین قاسم طراز، خان و مصلی اشاره کرد. در زیر خلاصه ای از ویژگی ه ای دو مدرسه قدیمی شهر یزد آورده می شود.

مدرسه خان

محمدتقی خان بن میرزا محمدباقر بافقی که به خان بزرگ شهرت داشت و سر سلسله خاندان مشهور به «خوانین» یزد بوده است در ۱۱۲۹ متولد شد. وی پس از به حکومت رسیدن تاسیسات عمومی و خیریه مهم مانند باغ دولت آباد، میدان خان، قیصریه، مدرسه خان، و جنت اباد را احداث کرد.

محمدتقی خان، مدرسه خان را خارج از حصار شهر یزد ایجاد کرد، این بنا مرکب از دو مدرسه بزرگ و کوچک است. مدرسه کوچک را محمد تقی خان و مدرسه بزرگ را که طرف غرب و متصل به اولی است علینقی خان پسر محمدتقی خان بنا کرده اند. اصالت معماری بناهای یادشده به لحاظ تعمیر  مرمت هایی  که در دهه های اخیر روی آن ها صورت گرفته است، دستخوش تغییرات شده و از ترکیب آرام و آراستگی قدیم خارج شده است. تصویر وقفنامه این بناها با شماره ۶۷۲۴ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.

مدرسه شهاب الدین قاسم طراز

«شاه ابوالقاسم» از محله های قدیم یزد است که از اسم شهاب الدین قاسم طراز، بانی مدرسه در قرن هشتم هجری گرفته شده است.

از آثار قدیم این مدرسه معروف، تنها سر در شمالی آن باقی بوده و در جای قبلی مدرسه، یک مسجد جدید ساخته شده است. این بنا دارای شش کتیبه است.

سایر مدرسه های قدیمی استان، به ویژه در شهر یزد عبارت است از:

مدرسه ابولمعالی مربوط به ۷۵۷ هجری، مدرسیه حسینیه مربوط به ۷۲۶ هجری، مدرسه دومنار مربوط به ۵۲۳ هجری، مدرسه میدان قیام مربوط به ۱۱۱۷هجری، مدرسه عبدالرحیم خان یا مدرسه نو مربوط به ۷۲۰ هجری، مدرسه کمالیه در میدان میرچخماق  مربوط به ۱۰۳۵ هجری و مدرسه ملااسمعیل مربوط به ۱۲۱۸ هجری.

میدان های قدیمی

در منطقه یزد به ویژه در مرکز آن (شهر یزد) میدان های قدیمی متعددی وجود دارد که مجموعه ای به هم پیوسته از بناهایی همچون مسجد، بازار، حمام، آب انبار و … را در جوار خود جای داده اند. مهم ترین میدان های قدیمی یزد به شرح زیر است:

میدان میرچخماق (امیر چخماق)

میدان میر چخماق، اثری از قرن نهم هجری و یادگاری از دوران حکومت امیرچخماق شامی است. جلال الدین امیر چخماق که به دستور شاهرخ تیموری به حکومت یزد رسید با همدستی همسر خود ستی فاطمه خاتون، آثاری چند در یزد بنا کرد. مهم ترین این اثار مسجد جامع نو بود که هم اکنون نیز برقرار است و به نام مسجد میرچخماق مشهور است.

بانیان در شمال مسجد میدانی ایجاد کردند که اکنون هم پا برجاست و مرکز شهر یزد است. این میدان درعصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در شرق میدان میرچخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امرجهانشاه قره قویونلو به حکومت یزد رسیده بود، آثار دیگری هم در یزد احداث کرد. بعدها بر سر در این بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهایی  که در تکایای یزد دیده می شود ساخته شد. این بنای عظیم یکی از معرف های شهر یزد است و هنگامی که می گویند «میرچخماق» مرادشان همین بناست، در حالی که از آثار امیرچخماق نیست.

قلعه های تاریخی

استان یزد ده ها قلعه تاریخی جالب توجه دارد که هر یک از آن ها، رازهای ناگفته تاریخی و سرگذشت دیرین مردم این دیار را در خود نهفته دارند. قلعه هایی همچون شواز در تفت، زارچ و غرآباد در رستاق، خویدک، کافر قلعه و فهرج در بافق و قلعه تاریخی ندوشن از این قبیل قلعه های تاریخی هستند. ویژگیهای یکی از مهم ترین قلعه های استان به نام نارین قلعه میبد در زیر می آید.

بازارهای قدیمی

در یزد دو نوع بازار سرپوشیده که بر اساس اصول معماری و شهرسازی سنتی شکل گرفته است، وجود دارد:

بازارچه ها معمولا درمرکز محله های قدیمی شهر قرار گرفته  در جهت پاسخگوئی به نیازهای روزمره مردم طراحی شده اند. به عبارتی، مقیاس فعالیت آنها محله است. نانوایی، قصابی، میوه فروشی، یک یا چند کارگاه کوچک تولیدی، حسینیه، مسجد و آب انبار مجموعه یک بازارچه را تشکیل میدهند. بازارچه کوشک نو، بازارچه شاه ابوالقاسم (شهاب الدین قاسم طراز)، بازارچه غلامعلی خراسانی، بازارچه هاشم خان، بازارچه پشت باغ در محله خلف باغ، بازارچه محله تل نمونه هایی از بازارچه های یزد محسوب می شوند.

بازارهای یزد مجموعه معماری گسترده ای است که در جنوب برج و باروی شهر واقع شده و چندین راسته بازار، تیمچه، سرا، مسجد، میدان، حسینیه، مدرسه، آب انبار، لرد، کاروان سرا و کارگاه تولیدی را در خود جای داده است و در مقیاس منطقه ای و تا حدودی ملی عمل می کند.

سایر جاذبه های معماری استان یزد

همان طور که پیشتر نیز اشاره شد، استان یزد بنا بر مقتضیات اقلیمی و طبیعی خود، عناصری از معماری ویژه را به نمایش گذاشته که به معماری کویری موسوم است. این عناصر برای هر تازه وارد و افراد غیربومی فوق العاده جالب و دیدنی است. اسیاب های قدیمی با ساختار ویژه، بادگیرها، ساباط ها ودیگر عناصر معماری را فقط می توان در این استان مشاهده کرد. مهمترین ویژگی های معماری استان یزد چنین اند:

بادگیرها

یکی از شاخص ترین نشانه هایی که  منظره عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز می‌سازد، وجود بادگیرهای متنوع آن است.

بیشتر بادگیرها به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند. از طرفی بر فراز محراب برخی مساجد مانند مسجد ریگ، مسجد ملااسماعیل و مسجد حاج محمدحسین اردکان نیز بادگیرهایی به زیبایی تعبیه شده است. در مسجد حاج محمد حسین، جریان هوا به کانال هایی در کف مسجد هدایت می شود که در نوع خود بی نظیر است.

غالب آب انبارهای درون شهری دارای بادگیر هستند که  تعداد آن ها بین یک تا شش بادگیر متغیر است و به عنوان وسیله ای برای تهویه و خنک ماندن آب از آن ها استفاده می شده است. یک نوع بادگیر بی مانند دیگر نیز در مهریز یزد وجود دارد که به فضای عمومی بازارچه ارتباط دارد.

بادگیرها دستگاه تنفسی شهر محسوب می شوند. آن ها برجهایی هستند که با توجه به نحوه ساختمان ویژه خود جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می کنند و از مصداق های بارز استفاده از انرژی های پاک طبیعت محسوب می شوند. در خانه ها، بادگیر معمولا در ضلع جنوبی حیاط یعنی قسمت تابستان نشین خانه ساخته می شوند.

بادگیرها به تالار، حوضخانه، کلاه فرنگی و زیرزمین مربوط می شوند تا جریان هوا را در داخل ساختمان برقرار کنند و ضمن تماس با عناصر رطوبت زا، مثل حوض، باغچه، درختان، جداره زیرزمین، چوب و پایاب، کمبود رطوبت هوا را نیز جبران کنند. آن ها هم چنین محیطی مطبوع برای زندگی در ایام گرم و توان فرسای تابستان برای مردم فراهم می آورند. مصالح ساختمانی بادگیرها معمولا از خشت خام، آجر، گل، گچ، و چوب شورونه است. چوب شورونه از انواع چوب هایی است که دارای استحکامی عالی است و در برابر حمله موریانه نیز مقاوم است.

گرچه بادگیر یک عنصر تاسیساتی است، اما همواره تزئیناتی را با گچ یا آجر به همراه دارد. بادگیر، گذشته از عملکرد مفید آن، نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحب آن نیز بوده است که از طریق ارتفاع و نوع تزئین های آن شناخته می شود.

ساباط ها

یکی از ویژگی های بارز محله های قدیمی یزد و اکثر شهرهای کویری ایران، کوچه ها و گذرهای سرپوشیده آن هستند که به آنها «ساباط» گفته می شود. هدف از طراحی و اجرای ساباط ها این بوده است که انسان  گرمازده کویر را دمی در زیر سایه خود از تابش خورشید در امان دارد. نحوه استقرار ساباط ها به گونه ای است که آدمی، در مسیرخود، در یک توالی مناسب در فضای سایه دار قرار می‌گیرد. در خیلی از ساباط ها، ورودی چند خانه یکی است. این یگانگی از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای حائز اهمیت است.

ساباط وسیله ای حافظتی در تقابل با  وزش بادهای موسومی نیز هست. معمولا پشت بام ساباط ها مورداستفاده واحدهای همجوار قرار می گیرد که برخی از آنها به صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه گر می شود. نمونه ای از این دست، در شرق مسجد جامع یزد قرار دارد.

در برخی از کوچه های بن بست که دارای ساباط  است، در قسمت ورودی آن، دری محکم گذاشته می شده است. این گونه فضاها که برای افزایش امنیت ساکنان کوچه موثر بوده «دربند» نام  داشته اند. مثل دربند آقایی ها، کوچه دکتر علایی و لرد باجوردی.

بناها و اماکن مذهبی

مساجد قدیمی

در استان یزد مسجدهای قدیمی متعددی وجود دارند که هر یک از آنها از نظر تاریخی، هنری، و معماری حائز اهمیت می باشند. این مسجدها، شامل مساجد محله ای و مسجدهای جامع هستند. مسجدهای محله ای معمولا بدون تزئیناتی شاخص هستند، ولی از نظر طراحی جنبه های قابل توجهی دارند. شیوه ساختمانی آنها معمولا به صورت تاق و تویزه است و چندتایی هم دارای گنبدخانه، صحن، گرمخانه و شبستان زمستانی است. از نمونه های خوب مساجد محله ای می توان به مسجد بازارچه فهادان، مسجد بازارچه محل تل، مسجد کوشک نو و مساجد پشت باغ، ساباط، ریک، بیاق خان، تبریزیان، زاویه، خرمشاه و … اشاره کرد. مسجدهای جامع برخلاف مساجد محله ها  دارای تزئینات خاص، معماری ویژه، وسعت زیاد و قسمت های متعدد هستند. مسجدهای جامع بافق، مسجد امام (شاه ولی) تفت، مسجد جامع ندوشن، مسجد جامع میبد و مساجد جامع اردکان، بندرآباد، خرانق، بیداخوید، و مسجد جامع طرزجان از آن جمله هستند. در اینجا به خصوصیات تعدادی از مساجد استان اشاره می شود:

مسجد میرچخماق (امیرچخماق)

مسجد میرچخماق که در تاریخ های یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده است در دوره صفوی به همت امیر جلال الدین چخماق شامی حاکم یزد از امراء سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ و زن او ستی (بی بی) فاطمه خاتون احداث شده است. این مسجد که در سال ۸۴۱ به پایان رسید از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد.

در توصیف این مسجد باید گفت که در کریاس مسجد که در آن به میدان میرچخماق باز می شود، سنگی نصب گردیده که بر آن متن وقفنامه ای به خط فسخ نقر شده است. دو طرف راهروی شمالی که از کریاس به صحن مسجد وارد می شود، شبکه هایی ظریف از کاشی های معرق در پنجره ها نصب شده اند. قسمتی از سر در صفه (ایوان) کاشی معرق جرزهای آن آجرکاری است. دورخارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ضل ا…» به کوفی بنایی تکرار شده است. محراب صفه اصلی از کاشی معرق است با تاقنمای مقرنس کاری که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به اندازه ۳۸/۳×۱۵/۱ متر نصب شده است. در وسط مقرنس کاری، یک گل مربع به اندازه ۹۵×۵۴ سانتی متر نصب شده است و در غرفه دست چپ ایوان، یک سنگ مرمر به اندازه ۳۰×۲۸ سانتی متر نیز نصب شده است. سر در شرقی مسجد دارای کتبیه ای از کاشی معرق به خط ثلث محمدالحکیم است. گنبد مسجد که خمیده و ترکدار است با کاشی سبز  رنگ کاشی کاری شده و پیرامون آن نیز کتبیه ای به خط کوفی قرار دارد.