نور طبیعی، فضای معماری، ادراک حسی و فضای مسکونی

نور طبیعی، فضای معماری، ادراک حسی و فضای مسکونی

چکیده:

• Abstract

نور پدیده ای است که با وجود پیشرفت علوم و فنون هنوز ماهیت آن برا ی بشر مشخص نشده است .البته دانشمندان با بررسی نور در موقعیت های مختلف ،پی به اکثر خواص نور برده اند ،به طوری که امروزه ما قادریم رفتار نور را در اغلب موقعیتها بر رفتار انسانها پیش بینی کنیم .این پیش بینی ما رهنمون ما در عرصه نورپردازی ماثرخواهد بود.

نور یکی از عوامل موثر بر ارزس فضایی است و این عامل به این دلیل پر اهمیت است که قادر به تاثیر گذاری برادرک حسی در رفتار های انسان می باشد. کم و زیاد شدن نور بر انسان تاثیر می گذارد و این تاثیر کمابیش ناآگاهنه خلق و خوی انسان را تغییر می دهد .نور به رغم ماهیت غیر مادی و روحانیش از مقصود معماری جدایی ناپذیر است.چرا که معماری با وجود ویژگی های فیزیکی و عملکردش می تواند نشانگر دریافتی زیباشناسه باشد ،و با بهره گیری از نور به عنوان عنصری بنیادی حال و هوایی را خلق کند و عواطفی را برانگیزد .معمولا در معماری از نور تعابیری انتزاعی (متافیزیکی)،فلسفی،نمادین و علمی می شود و هر یک از این تعبیرها نیز بسیار موثر است.در بناهای مسکونی میان راه حلهای معماری نور و آرمانهای انتزاعی یا متافیزیکی بیشتر به چشم می آید.

احساسات ، کنش ها ،دریافت و همچنین تندرستی انسان ،از نور و روشنایی تاثیر می گیرد.روشنایی با کیفیت خوب ،می تواند کارایی دید” Visual performance ” و عملکرد دیداری را تقویت و حس افرد را تقویت نماید از طرف دیگر روشنایی نامناسب ممکن است ناخوشایند و تشویش آمیز باشد یا حتی مانع کارآیی دید شود.

بینایی که مهم ترین حس انتقالی در میان دیگر حواس انسان می باشد در منتقل کردن احساسات مختلف و ادراکات گوناگون به مغز انسان نقش بسزایی دارد.در این نقل و انتقال عناصر و عوامل بسیاری از جمله محیط و فضاهای پیرامون انسان و به ویژه “نور”از اهمیت برخورداراست.هدف از این تحقیق اهمیت و تاثیر نور در فضاهای داخلی با توجه به تاثیر پذیری در نحوه درک حسی از نور می باشد.همانگونه که اصل آفرینش و بقاء و حیات موجودات بر پایه و اساس و پدیده نور ادامه می یابد.باید به این مهم که یکی از عوامل حیاتی بیشتر پرداخته شود.

نور، اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است . در تاریکی مطلق ، ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه فرم و رنگ را . اما نور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست . بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهمترین عوامل زندگی انسانی در همه زمینه هاست .در این مقاله که صرفا به خاصیت نور طبیعی پرداخته می شود سعی بر آن است که نقش”نور” در،درک حسی معماری فضاهای مسکونی و بهره برداری از نور در طراحی ها و ایجاد فضاهای مطلوب و همچنین ارتبط محیط و فضاهای پیرامونی با توجه به اهمیت فوق العاده و تاثیر پذیری انسان از محیط ،بررسی می گردد.

• بیان مسئله:

• Speech problems

متغییر ها

متغییر مستقل: نور طبیعی

متغییروابسته: ادرک حسی در فضای کالبدی

ادراک بینایی یا دریافت پیام های تصویری تابع چهار عامل است :

۱)زمان : هنگامی که پیام به شبکیه می ر سد.

۲)جای جسم مورد مشاهده .

۳)شدت نور :کمی یا زیادی شدت نور هر دو ادراک بصری را محدود می کنند.

۴)رنگ : تشخیص رنگ تنها د رمحدوده خاصی از روشنایی امکان پذیر است.

شدت نور و بخصوص نور طبیعی عاملی است : اگر نور وجود نداشته باشد نه محل جسم قابل تشخیص است و نه رنگ آن.نور و بخصوص نور طبیعی عاملی است بی ثبات: بر حسب زمان و موقع سال و نیز وضع هوا ، وضع نور نیز تغیر می کند . با تغییر نور ادراک ما از محیط – و به ناچار از یک ساختمان – نیز تغییر می کند . به علت تغییر دائمی نور طبیعی ، آدمی وابسته به جریان طبیعی زمان است که برای او در این موارد وسیله قیاس است و اختلاف اصلی نور طبیعی و مصنوعی نیز از همین جا ناشی می شود: از نظر فیزیکی ایجاد کمییت بهینه برای نور از نظر مقدار ، شدت ، رنگ و گرما و غیره – با نور مصنوعی کاملاً امکان پذیر است ولی تقلید از تغییرات همیشگی نور طبیعی برای ما خاصیت یک زمان سنج طبیعی را دارد که نور مصنوعی مطلاقاً فاقد آن است . فرم خارجی یک ساختمان با روشنائی روز برای ما قابل تشخیص می شود و درست همین مطلب هنگام طرح یک ساختمان ایجاد مشکل می کند : محل ، اندازه ، فرم و جنس آن بایستی در مرحله طرح ریزی دقیقاً مشخص شوند . محل خورشید را – که منبع اصلی نور طبیعی است – می توانیم از قبل برای هر ساعتی از روز و هر روزی از سال حساب کنیم . اما مقدار نور و عوامل مؤثر بر آن مانند ابر ، باران یا مه و غیره و همچنین اثر اجتماعی – روانی این عوامل بر روی بیننده را نمی توانیم از قبل پیش بینی کنیم . همگی این عوامل مجهولات ما در هنگام طراحی می باشند .

نور پردازی طبیعی فضای داخلی :

ارتباط میانی بین درون و بیرون بر پایه دو عامل است : نور یا به عبارت دیگر مقدار نور طبیعی ای که از بیرون به درون میتابد و آزادی دید چه از درون به بیرون و چه بر عکس .آزادی دید خواسته یا ناخواسته به معنی وجود نور است اما وجود نور همیشه به معنی آزادی دید نیست . به طور کلی سه امکان برای نور پردازی طبیعی وجود دارد :

الف ) از طریق روزنامه ها فقط نور به درون راه دارد .

ب) علاوه بر ورود نور ، راه دید به بیرون نیز باز است .

ج) هم نور به داخل می آید و هم امکان دید از هر طرف وجود دارد .

گاهی تلاش می شود که برای نور پردازی فضاهای داخلی از نور طبیعی نیز استفاده می شود . نیاز به نور در فضاهای داخلی بر حسب نوع استفاده آنها متفاوتند . قطعاً استفاده از تاریک و روشن شدید (کنتر است ) ، در غیر مواردی که به دلایل خاصی برای آن لزومی باشد ، نا مطلوب است چرا که کنتر استن شدید باعث خستگی مکانیسم ادراک بینایی می شود . تجربیات به اثبات رسانده اند که هر چه فضا روشن تر باشد ، محیط دلپذیرتری احساس می کنیم اما با گذشتن مقدار شدت نور از حدی معیین نور می تواند نا مطلوب شود.

هر چه روزنه بزرگتر باشد حال و هوای فضای داخلی بیشتر تحت تأثیر محیط خارج قرار می گیرد . حد نهائی این حالت هنگامی پیش می آید که دور تا دور فضا با شیشه پوشیده شده باشد و نور از همه طرف امکان تابیدن به داخل را داشته باشد . چنین فضاهائی وابستگی مطلق به شرایط و تغییرات محیط بیرونی دارند و در آنها شرایط نور درون شباهت کامل به محیط بیرون دارد . هر چه دیوارها شفاف تر باشند کنترل نور طبیعی در فضای داخلی مشکل تر می گرد

عملکرد چشم انسان

چشم انسان ،یک سیستم اپتیکالی کامل است .امواج نوری از شیءخارجی به چشم رسیده و پس از عبور از قرنیه به شبکیه می رسد.حساسیت چشم افراد به طور کلی در برابر طیف نوری قابل رویت به طول موج نور بستگی دارد.

احساسات ، کنش ها ،دریافت و همچنین تندرستی انسان ،از نور و روشنایی تاثیر می گیرد.روشنایی با کیفیت خوب ،می تواند کارایی دید Visual performance و عملکرد دیداری را تقویت و حس افرد را تقویت نماید از طرف دیگر روشنایی نامناسب ممکن است ناخوشایند و تشویش آمیز باشد یا حتی مانع کارآیی دید شود.امکان دید :عبارتست از توانایی اخذ اطلاعات ،از میدان دید ،این امر شرط اساسی برای نور پردازی با کیفیت بالاست ،کنتراست فدرخشندگی ،مدت رویت و اندازه اشیاء،مهمترین متغییر هایی هستند که بر امکان دید اشیاء تاثیر می گذارد.

یکی از عوامل تاثیر گذار بر استفاده کنندگان از هر فضا و خواص مربوط به واکنش اجسام موجود در آن فضا در برابر تابش نور است .به عبارت دیگر .نور عملا بخشی از معماری است و ازمقصود معماری جدایی ناپذیر میباشد .نمی توان معماری را بررسی کرد و ازنقش مهم نور و طرز برخورد معماری که مصنوع بشر است با این پدیده غافل شد .نور چه به صورت طبیعی وچه به صورت مصنوعی .نقش مهمی در تشخیص احجام .رنگ و بافت معماری مورد رویت دارد گرچه برای مورد رویت قرار گرفتن نیز،.نیازمند نور است. موضوع نور در فضای مصنوع تنها به یکی از محدوده های فضای درون بنا،.نور طبیعی،روز یا شب محدود نیست .

پرسش های تحقیق

• Research Question

پرسش اصلی :

۱٫ آیا نور بر چگونگی ادارک تاثیر دارد؟

پرسش های تابع:

۱٫ تاثیر نور در فضاهای معماری بر اداک حسی و رفتارهای انسان چگونه است؟

۲٫ آیا درک فضای معماری با کیفیت نور طبیعی رابطه مستقیم دارد؟

۳٫ آیا نور می‏تواند حصار فضاها را ممکن و یا معنی‏دار کند؟

• ضرورت تحقیق:

• Research Needed

اهمیت و ضرورت تحقیق جای نماینگر می شود که خانه امروزی دیگر ضامن سکونت در آرامش و امنیت افراد نیستند در واقع یکی فقدان رابطه بین خانه با همه هستی و عالم وجود دارد که منجر به پرورش یافتگانی شده است که زندگی در فضا را تجربه کرده اند نه زندگی با تصاویر .در نتیجه سکونتی فقیر و ناچیز هستند گرچه خانه هایشان گران قیمت است .

خانه های امروزی کمتر فاقد آرامش.احساس تعلق به مکان .گرمی و صمیمیت.احساس امنیت می باشد که سرانجام به نحوه فضا سازی در معماری با استفاده از نور طبیعی می توان طوری فضاسازی نمود که سرانجام محل سکونت دارای کیفیت زندگی در فضاهای مسکونی باشد.

• فرضیات تحقیق:

• Hypotheses

• به وسیله نور پردازی می توان در جهت درک حسی فضایی تلاش نمود.
• به وسیله نورپردازی در هنگام شب می توان نسبت ایجاد محیط با تعریف متفاوت با هنگام روز اقدام نمود.
• استفاده از نور طبیعی به وسیله نوع معماری و استفاده از عناصر جزئیات می تواند کارایی فضاها را افزایش دهد.
• تأثیر ترفندهای نوری کمتر از ترفندهای هندسی و صوری نیست.
• اشکال هندسی در نورهمان اشکال هندسی در تاریکی است اما فضاهای ساخته شده کاملاً در نور و بی‏نوری تغییر می‏کند.ارتباط هندسی از تعاریف و قواعد و قضایای هندسی به وجود می‏آید.

• اهداف تحقیق:

• Research Objectives

• اهداف این پژوهش نظری و کاربردی بوده است و هدف ازآن تدوین یکسری اصول که هدف آن تدوین آن اصول کابردی است.
• در واقع هدف اصلی این پژوهش بررسی تاثیر گذاری نور در ایجاد حس در خانه بودن به عنوان یک نظریه کیفی در زمینه خانه و مسکن می باشد. تا بتوانیم احساس تعلق به مکان به منصه ظهور بگذارد.که سرانجام به نحوه فضا سازی در معماری با استفاده از نور طبیعی بتوان طراحی نمود.

• سوابق تحقیق: (حوزه نظری و حوزه کاربردی)

• Research Experience

تحقیقات بیشماری در مورد تاثیرات نور بر فضاهای معماری صورت گرفته است .ونظریه پردازان زیادی درهردو حوزه اظهار نظر کرده اند.

انسان که خود آفریننده نور است .بقاء و سلامت جسمی و روانی و اخلاقی اش نیز در گرو نور می باشد. هدف از این تحقیق تاکید بر ارتباط حفظ تعادل روانی .اخلاقی و سلامت جسمانی و رشد وشکوفایی و خلاقیت و کیفیت زندگی انسان به سبب تاثیر پذیریهای محیطی و نیز نور می باشد.”الله نور السموات و الارض” به نظر می رسد که اصل و مبدا هستی و پیدایش کائنات بر پایه و اساس نور است.

در ادبیات جهان داستانها و تعاریف و تعابیر استعاره ای همیشه .گرمی با روشنی ونور.و سردی با تاریکی و سیاهی همراه بوده است .این مبحث صرفا به نورهای مرعی پرداخته و به مباحث دیگر از قبیل:نورهای نا مرعی مانند پرتوهای فرابنفش و غیره که چشم انسان قادر به دیدن آنها نیست نمی پردازد. بشر از مدتها قبل از خواص متافیزیکی نور مطلع بود .جایگاه نور در ساختمانهای باقی مانده از دوران گذشته و نیز از مراسم هایی که در تاریخ عمر بشر صورت گرفته مشخص می باشد.شبها نیز آتش روشنی بخش زندگی بشر بوده است و با ایجاد نور ملایم و زیبایش خود به ایجاد محیط دل انگیز کمک می نومده است.

در مصر باستان نیز نور دارای اهمیتی ویژه بوده است. بنا به موقعیت سرزمین مصر ، شدت نور و در نتیجه تضاد میان سایه و روشن بسیار زیاد می باشد . فرم های صریح و هندسی که در معماری مصر از آن استفاده می شده است با گوشه های تیز و دقیق در زیر نور شدید اثری خاص داشته اند . گفته لوکوربوزیه در مورد نور و سایه در اینجا اعتبار بیشتری می یابد که : «معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجموعه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است . چشم های ما برای این آفریده شده اند که فرم ها را زیر نور ببینیم : این سایه و روشن ها هستند که فرمها را در مقابل ما برهنه می سازند . مکعب، مخروط، کره ، استوانه و هرم اولین فرمهائی هستند که نور آنها را به ما عرضه می کند . تصاویر آنها ناب ،، ملموس و صریح هستند» اگروتر ص ۴۵۱ برای انسان نخستین ،نور بعنوان وسیله ای برای محاسبه ،زبان محسوب می شد .اشعه های پرانرژی نور ،که از فاصله دور خورشید به زمین منعکس می شوند ،نوری که از نظر جهت زاویه و شدت تغییر می کند و این تغییرات به مکان ،فصل و زمان روز بستگی دارد.این امکان را به انسانی که در داخل آن سکونت داشت می داد که وجودش را در ارتباط با محیط اطرافش درک کند و بفهمد.

نور از دیدگاه تادائو آندو

نور سرچمه وجود همه هستی است با روشن کردن سطح اجسام ،نور به آنها پیرامون و یک محیط مرعی را اهدا میکند و جمع شدن سایه در پشت آنها ،به اجسام عمق می دهد .اجسام تنها در مرزهای روشنایی و تاریکی است که معنی پیدا می کنند و شکل خود را بدست آورده و نشان می دهند ،روابط داخلیشان کشف می شود و مانند حلقه های زنجیر تا بی کران بهم مربوط می شوند .نور به اجسام ،استقلال و خودمختاری می بخشد و همزمان وابستگی های آن را محدود می کند ما حتی می توانیم اینطور بیان کنیم که نور به هر شی ء در محیط پیرامونش آنقدر ترفیع می دهد که آن شی ء کاملا مشخص شده و با سایر اشیاء فرق کند .نور این خالق وابستگی ها و ارتباطاتی که جهان را شکل می دهند ،در حالیکه خود نیز سرچشمه همه موجودات است.به هیچ وجه یک منبع ثابت و غیر منقول نیست .نور بیشتر دارای حرکت ارتعاشی است و در کنار تغییر دائمیش پیوسته جهان را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

لوئی کان

“ماده نور خاموش شده است. وقتی نور دست از نور بودنش بردارد ماده می شود . در سکوت ،تمایل به نهفته بودن است .بودن برای بیان چیزی ، در نورنیز تمایل بودن نهفته است ، بودن برای خلق کردن چیزی“

لوکوربوزیه

«معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجمو عه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است. چشمهای ما برای این آفریده شده اند که فرمها را زیر نور ببینیم: این سایه و روشنها هستند که فرمها را در مقابل ما برهنه می سازند. مکعب ، مخروط ، کره ، استوانه و هرم اولین فرمهایی هستند که نور آنها را به ما عرضه می کند. تصاویر آنها ، ناب ، ملموس و صریح هستند».

نو ر از منظر هنر

با نگاه به شیوه های پرداخت نور در هنر می توان دید بین تاریخ و تاریخ هنر رابطه های زیادی وجود دارد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ،دانشمندان و هنرمندان به نور ،دو رویکرد متفاوت داشتند.اول اینکه کلرک ماکسول ،درباره ویژگی موجی نور نظریه ای ارائه کرد و معادلاتی به وجود آورد و در این نظریه اثرات میدانهای مغناطیسی و الکتریکی نور را به هم آمیخت .به این معنی که فهمید نور ،نوعی موج الترو مغناطیسی است .

معماری باید فضاهایی را بوجود آورد که در آنها خاصیت حیات بخش روح و نشاط انسان را از محیط زندگی روزمره اش آزاد کند .نور همان است که معماری را به سوی زندگی هشیار و بیدار می کند و به آن حیات می بخشد ،و همان است که به معماری قدرت و نیرو می دهد.

• روش تحقیق:

• Research Methodology

روش تحقیق در این پژوهش با توجه به ماهیت آن ،کیفی و با رویکرد تفسیر گرایانه ومطالعه موردی می باشد .

• جمع آوری اطلاعات:

در روش تحقیق کیفی ،گسترده و سیعی از تدابیر گردآوری داده ها کاربرد دارد در این پژوهش با توجه به ماهیت آن از ابزار جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای .اسنادی .آماری اطلاعات وپرسش از افراد جامعه می باشد استفاده میشود.

• مطالعات میدانی:

گردآوری اطلاعات در این پروژه به صورت کتابخانه ای و مشاهدات میدانی و مصا حبه صورت گرفته است و اطلاعات حاصله از طریق روش علی و تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

• مشاهده:

سنجش و ارزیابی در این پروژه از طریق مشاهده انجام گرفته که پژوهشگر به عنوان مشاهده کننده رفتار افراد حاضر مورد مشاهده مستقیم و غیر مستقیم قرار داده است .همچنین مشاهده از نوع توصیفی می باشد کا در این نوع مشاهده گر آنچه را می بیند دقیقا یاداشت می کند و از هرگونه اظهار نظر خودداری می کند .

واحد این نمونه برداری عامل زمان و رویداد خاص و فضای گوناگون می باشد.

• مصاحبه و پرسش نامه:

در این روش مصاحبه انفرادی استفاده شده است به گونه ای که در مصاحبه و پرسش نامه به طرح چند سوال نظرات تک تک افراد را مورد ارزیابی قرار می گیرد .در این نوع مصاحبه با اینکه هدف مصاحبه مشخص است محدودیت خاصی در پرسش و پاسخ نیست و مصاحبه شونده بدون هیچ محدودیتی به بیان احساسات و عواطف خود می پردازد.

• جامعه پژوهش:

• The study

ü با توجه به عنوان این پژوهش جامعه پژوهش را کلیه ساکنان انواع خانه های مسکونی وچه در مقیاس ،آپارتمانی و، ویلایی تشکیل می دهد.

• نمونه پژوهش:

• Sampel study

دراین پژوهش جهت بررسی سلسه رفتارهای ،ساکنان کلیه ساکنان زن و مرد در خانه های مسکونی که زندگی می کنند را شامل می شود.

تبرای انجام این پژوهش که براساس مشاهدات میدانی ونمونه موردی در فضاهای مسکونی صورت گرفته است چند نمونه از ساختمان های مسکونی مثلا واقع در خیابان ”سعدیه همدان ”به طور اتفاقی انتخاب گردیده و نحوه ادارکی نور توسط ساکنان در ساعات مختلف و درفضاهای داخلی گوناگون مشاهده و مورد بررسی قرار میگیرد.

مثلا:نحوه ادارک آقایان در ساعات ۷-۹-در اتاق خواب مورد بررسی قرار می گیرد

• منابع :

• Resources

• گروتر .زیباشناختی در معماری .ترجمه جهان شاه پاکزاد و عبدالرضا همایون.انتشارات شهید بهشتی ۱۳۷۵

• بوا بن.زیبایی نور.ترجمه:پرویز قوامی . انتشارات شهید بهشتی۱۳۷۶

• نادر اردلان.حس وحدت.حمید شاهرخ .نشر خاک .چاپ اول تهران

• سید هادی میرمیران:مجله معماری و شهرسازی۴۲٫۴۳

• فرم .فضا.نظم ۱۳۸۷٫فرانسیس دی کچینگ،ترجمه زهره قراگوزلو،انتشارات دانشگاه تهران ،چاپ چهاردهم

• لنگ ،جان ۱۳۸۱/آفرینش نظریه معماری –نقش علوم رفتاری در تبیین نظریه معماری –ترجمع دکتر علیرضا عینی فر –انتشارات دانشگاه تهران –چاپ اول

• گلدشتاین ،ای ،بروس ۱۳۸۴/احساس و ادراک /ترجمه دکتر همایون معین –انتشارات دانشگاه تبریز –چاپ اول

• نمازیان .علی ۱۳۷۹/نیازهای روانی در رابطه با محیط مصنوع ،دانشگاه تهران

• گلدشتاین.ای .بروس۱۳۸۴/احساس و ادراک –ترجمه دکتر همایون معین –انتشارات دانشگاه تهران.چاپ اول

• چرمایوف .سرج الکساندر،کریستوفر۱۳۷۶/عرصه های زندگی جمعی و زندگی خصوصی –ترجمه منوچهر مزینی

• آلتمن .ایروین ۱۳۸۲/محیط و رفتارهای اجتماعی (خلوت ،فضای شخصی، قلمرو و ازدحام)علی نمازیان-انتشارات شهید بهشتی

• اونز.بنجامین – نور روز در معماری ،ترجمه دکتر شهرام پور دیهمی /تهران :نشر نخستین ۱۳۷۹

• جورگولا،رومالدو-لویی کان ،ترجمه عبدالله جبل عاملی ،اصفهان :نشر خاک ۱۳۷۷

• مجتبی پور ،رسول ،دو مقاله در شکل معماری نور و تزیینات –اصفهان مهندسان مشاور پلیشر ،۱۳۷۷