کتاب طراحی فضای شهری

خلاصه کتاب طراحی فضای شهری محمود  توسلی

– بهترین راه ادراک فضای شهری نگاه دقیق به تجربه طراحی فضا در طول تاریخ است.

این تجربه در یونان با ایجاد تپه های مقدس مانند آکروپلیس یا میدان آگورا، در روم با فروم رومی، در ایران با فضاهایی کنده شده در دل صخره ها و سرانجام در فضای شهری دوران قرون وسطی و رنسانس به اوج می رسد.

فضای شهری

– زوکر اعتقاد دارد که فضای شهری ساختاری است سازمان یافته، آراسته و واجد نظم، به صورت کالبدی برای فعالیت انسانی و بر قواعد معین و روشنی استوار است که عبارتند از : ارتباط میان شکل بدنه ساختمان های محصور کننده، همشکل و یکدست یا متنوع بودن آنها، ابعاد مطلق این بدنه ها نسبت به پهنا و درازای فضایی که در میان گرفته شده، زاویه گذر خیابان هایی که به میدان می رسند و سرانجام موقعیت و محل بناهای تاریخی، آبنماها، فواره ها یا عناطر سه بعدی دیگر.

– بیکن می گوید : فرم، معماری محل یا مرز تماس توده و فضا است.

– یوجین راسکین : معماری –ومجموعه معماری فضای شهری- علاوه بر جوانب ملموسی مانند رنگ، مصالح و بعد، با جوانب ناملموسی مانند هماهنگی، وحدت و تناسب نیز سر و کار دارد.

– تاثیر اصلی در خود فضا است. فضایی در بر دارنده میدان و مجموعه ساختمان های مرتبط با آن، ساختمان ها و میدان موضوع  بحث است  نه یک عنصر منفرد. تاثیر متقابل و رابطه ساختمان ها با هم، کنار هم و با فضای میدان معنی دارد و از ساختمان ها اثر مجموعه نماهایی مرتبط با هم مورد نظر است نه یک نما، و در واقع مقصود رابطه میان توده ساختمانی و فضا است.

– بیکن یادآور می شود که عامل زمان در طراحی را نمی توان نادیده گرفت.

– میدان نقش جهان: تنها فضای شهری عمده است که نسبتا دست نخورده باقی مانده و می تواند به عنوان فضای شهری در مقیاس شهر مورد بحث قرار گیرد. هاینس گربه؟ معتقد است، شاه عباس برای طرح این میدان، میدان کهنه اصفهان را الگو قرار داده است.

– برخی جهت میدان را معلول محدودیت های نحوه قرار گیری ساختمان های موجود در زمان احداث میدان می دانند و برخی دیگر بر جهت عبور و مرور در شهر و راسته بازار ها و گذر های حول و حوش میدان پیش از احداث آن تاکید دارند.

– راجر ترانسیک پس از تقسیم بندی فضاهای شهری به دو دسته عمده سخت فضا و نرم فضا، میدان کامپو سیه نا را در دسته اول قرار می دهد. منظور وی از اصطلاح سخت فضا، فضاهایی است که کاملا با بدنه های معماری محصور شده اند. این فضا ها محل گردهماییها و مکان فعالیت های اجتماعی شهر است. نرم فضا ها فضاهایی هستند که محیط و عناصر طبیعی در شکل دادن به آنها غلبه دارند. باغها و پارک ها را می توان در این تقسیم بندی قرار داد.

 – شهر های ایران علیرغم فشردگی کالبدی، مبین ساخت فضایی ویژه ای هستند. و آن پیوستگی مجموعه مرکز شهر و مراکز محلات از طریق گذر های اصلی است.

– دو عنصر اساسی ساخت فضایی شهر عبارتند از میدان و خیابان. این دو عنصر، عناصر اولیه ساخت فضایی شهر محسوب می شوند. از گذر های پر پیچ و خم و فضا های عمومی شهر های قرون وسطی گرفته تا خیابان ها و میدان های جدید امروزی را، اگر واجد ارزش فضایی باشند، می توان در شمار میدان و خیابان با مفهومی که مورد نظر است قرار داد.

– میدان، یا حیاط عمومی شهر و محله، نقش جمع کردن خانه ها یا عناصر شهری و محلی را دارا است. در حالی که میدان و عناصر مربوط با آن از نظر کالبدی جزئی است از ساخت فضایی شهر، از نظر اجتماعی این مجموعه در روح و روان شهروندان جای دارد.

–  زوکر حدوده بیست سال پیش از کریر یک تقسیم بندی متفاوت و فشرده تر را انجام داد. او شکل میدان ها را چنین تقسیم بندی نمود:

۱- میدان های محصور و بسته : که برای خود فضایی کامل محسوب می شود. ۲- میدانی که فضای  آن به سوی عنصری مسلط جهت  داده شده است. ۳- میدان هسته ای : که فضایش حول مرکزی شکل می گیرد. ۴- مجموعه میادینی که خود متشکل از چند فضا هستند. ۵- میدان بی شکل : با فضایی نا مشخص

– این طرح میدان به صورت مربع یا مربع مستطیل، دایره و اشکال هندسی منظم دیگر، نخستین عاملی است که در نمود سیمای بصری میدان موثر است. دومین عامل شکل بدنه محصور کننده فضای میدان است.

– عوامل دیگری که در ترکیب فضایی میدان موثرند عبارتند از :

مقیاس یکایک واحدهای معماری که میدان را در برمی گیرند، اختلاف بلندی و کوتاهی آنها، ارتباط آنها با وسعت میدان، محل قرار گیری بنا ها و آثار تاریخی، و تزئینات معماری و مانند آن. تفاوت میان ارتفاع های بدنه ها اگر درست طراحی شده باشد، بر جنبه بصری میدان می افزاید.

– یکی از عواملی که مهمترین نیز هست، بدنه یا نمای محصور کننده فضا است. هر نمایی در فضای شهری دو نقش دارد، از یک سو بخشی از معماری محصور کننده فضا به شمار می رود و از سوی دیگر جزئی از نظم فضایی حاکم بر کل فضای شهری و ساخت فضایی شهر است. تاثیر شکلی سبک های مختلف بر فضای میدان در مرتبه دوم اهمیت قرار دارد.

– در عهد باستان عنصر پیوند دهنده ساختمانی فضای میدان، ترکیب ستونداری بود که به صورتی موزون دور میدان می گشت. این عنصر از اواخر دوران قرون وسطی تا قرن های هفدهم و هجدهم، طاق های متوالی یا پیوسته طاقی شکل بود.

– در فضا های شهری ایران این عنصر ارتباط دهنده ساده تر و به صورت طاقنماهایی که میدان ها و تکایا را احاطه می کرده اند.

– در تقسیم بندی دوم زوکر میدانی قرار می گیرد که فضا و کلیه ابنیه و عناصر آن از نظر کالبدی در تسلط بنا یا مجموعه بناهای خاصی است. قویترین صورت جهت گیری این است که یک خیابان اصلی در محور ساختمان مسلط میدان قرار داسته و در میدان قرار داشته و در میدان باز شود.

– نوع سوم میدانی است که حالتی هسته ای دارد و فضایش حول مرکزی شکل گرفته است. در اینجا عنصر هسته ای به صورت یک نشانه مانند فواره یا یک ستون هرمی یادبود است.

– چهارمین نوع فضاهایی است که به صورت مجموعه ای از میدان های مربوط به هم است. ترکیب مجموعه میادین به چهار صورت اصلی شناخته شده است :

اول : مجموعه ای متوالی از میدان ها که از نظر شکل و اندازه متفاوتند و در یک جهت و بر محوری مستقیم قرار گرفته اند. دوم: میدان هایی که با هم ارتباط محوری ندارند ولی فضاهایشان به هم مربوط است. به عنوان مثال میدانی از کنج به صورت نا متقارن با میدانی دیگر ترکیب می شود.

سوم: ترکیب چند میدان با ابعاد و اشکال مختلف که بنای مسلطی را احاطه کرده اند.

چهارم : میدان هایی که از هم جدا افتاده اند و عناصر کالبدی مشخصی، آن ها را به هم متصل نمی کنند اما پیوستگی فضایی میان آنها را با گذر های ارتباط دهنده می توان تشخیص داد.

– در تقسیم بندی آخر زوکر، فضاهای بی شکل و به یک معنی وسیع قرار می گیرند. (باید دانست که وسعت و مقیاس نامتناسب ارزش های زیبا شناسی را از بین می برد.)

خیابان

خیابان به صورت کانالی که برای حرکت اتوموبیل است با مفاهیمی که این مکان به عنوان فضای شهری می تواند داشته توافق ندارد. ارزش های بصری خیابانی که فقط برای عبور و مرور اتوموبیل در نظر گرفته شده با خیابانی که به سواره و پیاده و یا صرفا پیاده و یا صرفا پیاده است تعلق دارد، متفاوت است.

– خصوصیات درونگرایی معماری ایرانی در مقایسه با ویژگی برونگرایی معماری غربی، تجربه طراحان غربی را در ساختمان هایی که رو به میدان یا خیابان دارند، غنی تر کرده است. معماری ایران از بیرون بسیار ساده بوده و نمود اصلی اش در درون بود.

– بدنه حیاط های قدیمی ایران علیرغم تقارن محوری در بیشتر موارد، در مقایسه با بدنه محصور کننده فضای میدان ها از تنوع شکلی بیشتری برخوردار است. معماران قدیمی در طراحی فضا های خصوصی آزاد تر عمل کرده اند.

– هر فضایی را در شهر نمی توان فضای شهری دانست، مگر آنکه بر اساس قواعد زیبایی شناسی شکل گرفته باشد.

– قدمت طراحی شهری به شکل گیری نخستین سکونتگاه های می رسد، اما از لحاظ معنی و مفهوم به قدمت معماری است.

– طراحی شهری با کیفیت کالبدی و فضایی محیط سر و کار دارد.

– طراحی شهری : هنر طراحی شهر به صورت سه بعدی، فعالیت آن در حوزه ای میان معماری، منظر سازی، مهندسی و برنامه ریزی قرار می گیرد.

– طراحی ابعاد مختلفی دارد، از طراحی شیئی ساده تا طراحی منطقه.

– برنامه ریزی بخشی از فرایند سیاسی مبتنی بر تصمیم گیری و تخصیص منابع است، لذا در حوزه سیاست قرار می گیرد و فعالیتی است سیاسی و یا ساده تر عین سیاست است.

– طراحی شهری به صورت فرایندی انسانی در می آید که با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سر و کار دارد.

– بزرگترین تاثیری که تفکر برنامه ریزی می تواند در طراحی شهری بگذارد، انعطاف پذیری است.

– طرح های شهرسازی تا دو سه دهه پیش از طریق  تهیه طرح های جامع مطابق با نظریات افرادی چون پاتریک گدس که در آنها آینده به صورت قطعی پیش بینی می شد، اجرا می شد.

– ساخت کالبدی شهر با زمان شکل می گیرد.

– توسعه و تحول کالبدی شهر و فضای شهری در طول تاریخ حاکی از این است که ایجاد هیچ شهری با یک طرح مشخص و تغییر ناپذیری شروع نشده تا در مرحله ای معین تمام شود، و این امر حتی در مورد شهر های از پیش طراحی شده مانند میله توس و پیرینه در یونان باستان و مونپازیه در قرون وسطی نیز صادق بوده است.

– از نوشته های پیشگام در طراحی شهری : طراحی شهر ها: معماری شهر ها  اسپرای ریگن

– فضای شهری به عنوان یکی از ارکان اصلی ساخت کالبدی شهر، دارای مفهوم  عمومی و اجتماعی است و چون طراحی شهری با ساخت کالبدی شهر سر و کار دارد، خصلتی عمومی و اجتماعی پیدا می کند.

– حوزه طراحی شهری اساسا فضای بین ساختمان ها را شامل می شود که عملا خیابان ها و میدان ها هستند.

– فعالیت طراحی شهری مانند برنامه ریزی شهری بر مشارکت مردمی استوار است.

– شرط اول مشارکت مردم اعتماد به نتیجه طرح است و اینکه می تواند برای انها مفید باشد.

– روش های ادراک مسائل شهری

۱٫ توانایی هنری طراحان—> به صورت شهودی و متکی بر خلاقیت فردی

۲٫ نگرش اصولی و تفکر سیستماتیک –>  بر پایه تعقل

– مقصود از توده ترکیبی است پر کار که با شکل ظاهری خود، که جزء لا ینفک توده است، رو به فضا دارد.  و علائم نیز اجزائی از کل توده اند و دسترسی به صورت خیابان و گذر، اعم از سواره و پیاده ، اگر واجد ارزش های فضایی باشد، فضای شهری محسوب می شود.

– مطالعات کاربری زمین نقشی حساس در فرایند طراحی شهری دارد.

– کاربری زمین نقطه مشترک برنامه ریزی و طراحی شهری است.

– منظور از عملکرد منطقی کاربری هایی است که در طول زمان متناسب با مقیاس فضا، با آن ترکیب شده است. و مقصود از ترکیب مطلوب، سیمای بصری دلنشین توده و شکل ساختمان هایی است که فضا ها را محصور می کنند.

– در زمینه کاربری زمین، نقش طراحی شهری بیشتر سازماندهی سه بعدی عملکرد ها در فضا های شهری است تا تعیین تکلیف دو  بعدی و توزیع جغرافیایی کاربری ها در سطح شهر.

– در بحث توده و فضا، مسئله اساسی نحوه ترکیب این دو عنصر است. مواردی مانند تعیین ارتفاع، میزان عقب نشینی ، درصدی از سطح زمین که ساختمان آن را می پوشاند و نحوه ترکیب توده های ساختمانی محدود کننده فضا و … از جمله عوامل موثر در ترکیب توده و فضا است.

– نحوه ترکیب مجموعه ساختمان ها با فضا : مثلا مجموعه ساختمانی مجاور هم در مسیر یک خیابان در ترکیب با هم و با فضا باید نوعی پیوستگی در خطوط اشکال و ترکیب بدنه محصور کننده به وجود آورند.

– (برخی از ) معیار های طراحی شهری :

ارتفاع، جلوه ظاهری، رنگ و بافت، مصالح و شکل نما، محصوریت، تباین و تقابل فضایی و مقیاس و تناسب، سادگی ترکیب توده و فضا و هم پیوندی عناصر شهری.

– توده و فضا به عنوان کلی متشکل از اجزاء گوناگون که ارکان اساسی محیط کالبدی را تشکیل می دهد، با جامعه و اقتصاد  و با فعالیت روزمره مردم کاملا در آمیخته است.

– نمونه ای عالی از پیوند اجزای و تشکیل یک کل به هم پیوسته را می توان در مجموعه مسجد جامع و بازار چهارسوق شاهی و بقعه سید رکن الدین در شهر یزد دید.

– قواعد شکل گیری خانه ها در شهر زواره : ۱٫ حوض خانه ای ۲٫ چهار فصل ۳٫ سه قسمتی

-از نیمکره چپ مغز با اطلاعات کلامی و نیمکره راست با جنبه های تجریدی سر و کار دارد.

قواعد و معیار ها

– در یونان باستان آرای فلاسفه درباره شهر بویژه در مورد جنبه محدود و متناهی و به عبارتی اتکا بر اندازه معین آن در خور توجه است.

– هیپوداموس معمار و شهرساز معروف یونان باستان اعتقاد داشت که جمعیت شهر باید کم باشد. و ده هزار نفر را رقم مناسبی می دانست. حتی افلاطون جمعیت شهر را میان ۵ تا ۱۰ هزار نفر پیشنهاد کرده است. در یونان باستان علاوه بر این، اندازه و مقیاس انسانی نیز از قواعد شکل دهنده بوده اند. قواعد دیگری مانند وزن، تعادل و استحکام در آثار معماری یونان باستان به چشم می خورد.

– در حالی که نسبت و مقیاس در معماری یونانی بر اندازه های انسانی و احساس متناهی بودن استوار بود، رومیان به اقتضای شرایط سیاسی جامعه روم و قدرت نمایی و تبیین شکوهمندی امپراطوری در ساختار معماری خود از اندازه ها و نسبت های عظیم استفاده می کردند، اما در همین معماری، هماهنگی اجزاء مختلف بنا ها با هم شگفت انگیز بود.

– در بررسی قواعد شکل دهنده معماری و شهر ایرانی، استاد پیر نیا پنج اصل هنری را مطرح کرده است :

۱٫ مردم واری: رعایت مقیاس انسانی به شکل مطلوب

۲٫ خود بسندگی: استفاده از حد اکثر امکانات موجود و مصالح بومی

۳٫ پرهیز از بیهودگی: عدم نصب مجسمه ها و تزئینات و نقوش برجسته معمول در سرزمین های دیگر

۴٫ نیارش و پیمون: نیارش، ایستایی، مقاومت و پایداری بنا است و پیمون بر تعیین تناسب اجزا تکیه دارد.

۵٫ درونگرایی: همان شکل گیری ترکیب بنا به سوی درون، حول حیاط مرکزی است.

-بعضی از قواعد شکل دهنده شهر های قرون وسطی:

هماهنگی جزء و کل، در دسترس بودن، مقیاس انسانی، کوچه پس کوچه های پیچ در پیچ، سد کردن چشم انداز های دور و متوجه نمودن نظر به دقت در اجزاء بصری قابل دسترس، اندازه مناسب شهر و …

– شهر هایی مانند سیه نا، بروژ، بولونیا، نائین، یزد و شیراز از این جمله اند.

– علیرغم ترکیب ارگانیک، پیچیده و ظاهرا نا منظم این شهر ها، صورتی از نظم فضایی را در آنها می توان تشخیص داد. ترکیب شطرنجی نا منظم نائین، فضا های پیوسته شهری در ونیز یا پیوستگی مراکز محلات و مرکز شهر از طریق گذر های اصلی در بیشهر شهر های ایران این خصوصیت را به خوبی نشان می دهد.

-رنسانس:

رنسانس با ایجاد تحولات اجتماعی-اقتصادی، اختراعات، اکتشافات و انتشار اطلاعات، اختراع تسلیحات جنگی جدید، کوره بخار، ماشین چاپ، ابزار ریسندگی و بافندگی، ساده تر شدن شیوه ذوب فلزات و پیشرفت ابزار کشاورزی و کشفیات جغرافیایی جدید همراه بود.

– در دوره رنسانس، نظم کلاسیک عهد باستان مورد توجه قرار گرفت. پرداختن به تزئینات و اجزاء خاص بنا به صورتی بدیع تر دوباره رایج شد. در دل شهر قرون وسطی خیابان های وسیعی احداث گردید که مشهور ترین آنها   خیابان بندی های روم توسط پاپ سیکستوس پنجم در اواخر قرن ۱۶ است. همچنین میدان هایی در دل بافت متراکم شهر های قرون وسطی ایجاد شد. (زدودن فرسودگی ها و ایجاد فضا های نو به جای آنها )

– مهمترین تغییرات فضایی و بر هم زدن معیار ها مربوط به دوران انقلاب صنعتی و پس از آن است.

– انقلاب صنعتی : پدید  آمدن کارخانه ها، افزایش تولید، تغییر شیوه تولید و توزیع (انگلستان نخستین کشور صنعتی)

– سوسیالیست های تخیلی مانند، رابرت اوئن، سن سیمون، شارل فوریه و ابنزر هاوارد برای پاسخ به بحران محیط زیست شهر ها نظریاتی ارائه کردند.

– در سال ۱۸۸۹ کامیلو کاستلو طرح های شهرسازی مبتنی بر نظم و قواعد هندسی زمان خودش را مورد نقد قرار داد.

– شهر های جدیدی که برای پاسخ به مسائلی مانند تعادل منطقه ای، کاهش جمعیت شهر های بزرگ و تحرک تولید به وجود آمده بودند با خود مسائلی را ایجاد کردند که در شهر سازی به آنها مسائل درون شهری گفته می شود.

-راسکین در سال ۱۹۵۴ با تحقیق درباره ملاحظات روحی و جسمانی در معماری به مسائل ناملموسی مانند وحدت، مقیاس، وزن (ریتم)، اصالت، تناسب، تسلسل و ترکیب پرداخت.

– لینچ در سال ۱۹۶۰ با بررسی ارزش های دید و منظر شهری، به کشف مفهوم تصور، یعنی تاثیر متقابل شکل کالبدی و ادراک مردم از این شکل نایل آمد. او به وجود عواملی که موجب تصویر ذهنی می شوند را به صورت راه، لبه، گره، محله و نشانه دسته بندی کرد و پنج جنبه اساسی را به عنوان معیار طراحی در نظر گرفت:

نشاط و سر زندگی، احساس (معنی) ، سازگاری، دسترسی، کنترل، کارایی و عدالت.

– کالن در شهر به هنری ورای معماری معتقد است، هنری مبتنی بر ارتباط.

– ادموند بیکن در سال ۱۹۶۵ به مواردی مانند آگاهی فضایی، مفهوم فضا، فضا و زمان، طبیعت، جوهر طراحی، ادراک، نظم و نظم نو، فضاهای مرتبط، وضوح،  تقابل و تعادل، وزن و هماهنگی اشاره می کند.

– ترانسیک دیدگاه های پیشگامان طراحی شهری را در سه نظریه دسته بندی کرده است:

۱٫ نظریه شکل – زمین : مبتنی بر مقداری زمین یا فضا که به صورت باز در برابر توده ساختمانی قرار دارد. بحث در آن بر سر چگونگی ارتباط فضاها است.

۲٫ اتصال یا پیوستگی : بر ترکیب خطی استوار است. عنصری به عنصری می پیوندد. خط در اینجا همان خیابان، پیاده رو یا فضای باز است. بحث در اینجا بر سر ایجاد سیستمی از اتصال و پیوند فضا ها و عناصر است.

۳٫ نظریه مکان : فضای کالبدی بدون اینکه معنی مکان پیدا کند، هنوز ناقص است. فعالیت و محتوای فرهنگی-تاریخی و آمیختگی فضا را با محیط باید در نظر گرفت.

قواعد هفت گانه برای ایجاد یکپارچگی در شهر ها:

۱٫ توسعه تدریجی

۲٫ جمع شدن تدریجی اجزا و ایجاد کل مطلوب

۳٫ رویت و تجسم : توانایی دیدن و تجسم نهایت کار

۴٫ فضای شهری: هر جزء باید بتواند در ایجاد فضای شهری مطلوب مشارکت داشته باشد.

۵٫ ترتیب و طراحی بناهای بزرگ: توجه به ورودی ها، گردش ها، فضاهای داخلی، نور طبیعی و حرکت در بناها، همچنین پیش فضا های بنا ها، ارتفاع، توده ساختمانی، فضاهای حیاط مانند، دسترسی به پیرامون و در نظر گرفتن کدخل اصلی بنا ها.

۶٫ ساخت : ترکیب بنا ها باید به گونه ای باشد که موجد مجموعه کل های کوچکی در بافت شود. اجزایی مانند ستون، دیوار، در و پنجره در سیمای ساخت کالبدی کل کوچک نقش دارد.

۷٫ شکل گیری مراکز: هر کلی خود باید در حکم مرکزی باشد و مجموعه ای از مراکز را پیرامون خود سازمان دهد.

-یکی از علل عدم موفقیت طراحان، نداشتن فهم درست از مشارکت مجموعه قواعد در ایجاد هماهنگی میان اجزاء و کل است.

– ادراک اصول و قواعد مستلزم تجربه فضایی است.