مانوئل کاستلز-سیر اندیشه های شهرسازی

به نام خدا

سیر اندیشه های مانوئل کاستلز

بیوگرافی:

مانوئل کاستلز در نهم فوریه ۱۹۴۲ در اسپانیا به دنیا آمد، اما دوران نوجوانی خود را در بارسلونا  گذراند.. کاستلز، در۱۶ سالگی (۱۹۵۸) دوره دبیرستان را تمام کرد و در دانشگاه والنسیا به تحصیل حقوق و اقتصاد پرداخت. این دوره از زندگی وی، همزمان با دیکتاتوری فرانکو در اسپانیا  بود. وی در این دوره، گرایشات آنارشیستی و چپ داشت، و در سن ۱۸ سالگی (۱۹۶۰) واردمبارزات سیاسی شد. در سال ۱۹۶۲ با سرکوب نیروهای اپوزیسیون توسط فرانکو، کاستلز مجبور به ترک اسپانیا گردید و به فرانسه مهاجرت کرد. وی در دانشگاه سوربون به تحصیل حقوق عمومی و اقتصاد سیاسی ادامه  داد. سپس در سال ۱۹۶۴ به مطالعه جامعه شناسی روی آورد و تحت استادی آلن تورن در دوره دکتری ثبت نام کرد. در سال  ۱۹۶۶ موفق به دفاع از تز دکتری در زمینه جامعه شناسی شهر شد و پس از آن (۱۹۶۷) به سمت استادیاری دانشگاه پاریس منصوب گردید. اتفاقات و جریانات اعتراضی سال ۱۹۶۸، مجدداً کاستلز را وارد فعالیت های سیاسی کرد. وی در یکی از تظاهرات در ۱۹۶۸ دستگیر شد و به جنووا فرستاده شد؛ و در نهایت به شیلی سفر کرد. کاستلز، تا سال ۱۹۷۳ در دانشگاه کاتولیک شیلی به تدریس پرداخت، اما با کودتای پینوشه مجبور شد شیلی را ترک کند و راهی مونترال کانادا شد. البته در همین دوره موفق شد مجدداً به فرانسه بازگردد و در آنجا به مطالعه جنبش های اجتماعی شهری بپردازد. کاستلز در ۱۹۷۵ به دانشگاههای امریکا راه یافت و در سال ۱۹۷۶ در دانشگاه بوستون به عنوان استاد مهمان پذیرفته شد. در ۱۹۷۹ کرسی جامعه شناسی شهری دانشگاه برکلی به وی اختصاص یافت. در سال ۲۰۰۳ برکلی را به مقصد دانشگاهUSC  ترک کرد و یکی از پایه گذاران دانشکده ارتباطات و فناوری در این دانشگاه بود. درحال حاضر وقت خود را بین دو دانشکده USC و مرکز تحقیقات دانشگاه بارسلونا تقسیم کرده است. کاستلز، به طور متوسط سالانه ۱۰۰۰ دعوتنامه دریافت می کند که ۲۰ عدد از آنها را قبول می کند. ماهانه یک سخنرانی (آنلاین)در یک نقطه از جهان انجام می دهد و هر هفته یک ستون در یکی از مجلات مطرح بارسلونا  la vanguardia دارد.

تئوری:

بعد از ورود به رشته جامعه شناسی زیر نظر آلن تورن ، تورن پدر فکری کاستلز شد. کاستلز در دهه ۷۰  به طور جدی درگیر نظریه مارکسیستی شد. تلاش کاستلز برای یک کاسه کردن نظریه مارکسیستی ، جامعه شناسی شهری، بینش تورنی به اجتماع و تاکید بر نظریه های شخصی خودِ کاستلز بر پژوهش تجربی، منجر به نگارش اولین کتاب او ” مسئله شهر (The Urban Question. A Marxist Approach ) ” در سال ۱۹۷۲ شد. به گفته کاستلز این کتاب صرفا نظم بخشیدن به افکارش بوده است. نوعی دفترچه یاد داشت اندیشه ها و برنامه هایی درباره پژوهش در جامعه شناسی شهری از دیدگاه جدید و سیاسی تر.

سه گانه عصر اطلاعات:

هر یک از مجلدات سه  گانه ای که برای آن عنوان کلی عصر اطلاعات : اقتصاد ، جامعه و فرهنگ انتخاب شده در عین آنکه عهده دار تکمیل بخشی از پروژه مورد نظر مولف است خود یک واحد مستقل از حیث اطلاع به شمار می آید.

نخستین جلد به بحث های نظری اختصاص دارد که چارچوب های نظری جا معه شبکه ای را مشخص می سا زد که در آن تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات امکان ظهور جامعه شبکه ای را فراهم آورده و افراد که هویت های تازهای پیدا می کنند را دائماً دستخوش تغییرات دائمی محیط خود قرار دارند.

در جلد دوم با عنوان قدرت هویت به وضعیت متناقض معنایی اشاره دارد که در یک سو گرایش های ملی گرایانه قوت می یابد و از سوی دیگر حاکمیت های ملی تضعیف می شود .

 سومین مجلد کهپایان هزاره نام دارد به بررسی سقوط شوروی ، شکست اقتصاد دولتی و برنامه ریزی متمرکز و بالا خره ظهور منطقه جنوب شرقی آسیا به عنوان یکی از بازیگران اصلی عصر اطلاعات و فرآیند های جهانی شدن و نیز تنا قضات درونی جامعه اروپا که مانع تحقق وحدت این نهاد شده ، می پردازد.

او در این جلد به مفهوم « جهان چهارم » اشاره می کند و بحث در خصوص اقتصاد های نامشروع که در دل نظام های اقتصادی جهان شکل گرفته و بسیاری از سرمایه داران و شرکت های بزرگ و سیاستمداران را در شرق و غرب عالم آلوده ساخته، مطرح می سازد. مالکیتی که از راه دزدی حاصل شده و این تبهکاران دزدی را به سرمایه بدل کرده اند و به مدد قدرت این سرمایه بر فرهنگ ، سیاست، اقتصاد و حیات اجتماعی عصر جدید تاثیر می گذارند.

ویژگیهای اصلی جامعه شبکه ای که در آغاز هزاره سوم علایم آن در گوشه و کنار زمین به چشم می خورد به اجمال عبارتند از:

۱-               اقتصاد اطلاعاتی(Informational economy)در آن بهره وری و رقابت میان شرکت ها و بنگاههای تجاری، مناطق و حوزه های اقتصادی و کشورها، بیش از هر زمان دیگر به معرفت و دانش، اطلاعات و تکنولوژی لازم برای پردازش این اطلاعات، از جمله تکنولوژی مدیریت و مدیریت تکنولوژی متکی شده است.

۲-               اقتصاد جهانی (Global economy ) ، که نمی باید آنرا با اقتصاد جهان (World economy) یکسان پنداشت. دومی به معنای انحاء مبادلات تجاری در سطح جهان، قرنها ست که در جریان است و امری نوظهور به شمار نمی آید. در حالی که اقتصاد جهانی در مقام یک واقعیت اجتماعی نو در درونی ترین هسته های شکل دهنده خود در برگیرنده فعالیتهای استراتژیک مسلطی است که قادرند در مقام یک واحد به هم پیوسته، انواع کار و تکاپوی اقتصادی را در تراز جهانی و مقیاس سیاره ای در زمان واقعی به مورد اجرا در آورند.

۳-               فعالیتهای اقتصادی شبکه ای.  این فعالیتها نوع تازه ای از سازمان و تشکیلات است که مشخصه فعالیت اقتصادی جهانی به شمار می آید. از نمونه های موجود این نوع شبکه می توان به شرکتهای چند ملیتی ، اتحادیه های استراتژیک میان موسسات بزرگ و .. اشاره کرد.

۴-               تحول در نحوه انجام کار و در ساختار اشتغال . روابط کاری که در گذشته در ساختارهای گسترده صنعتی یا اداری میان کارگر و کارفرما یا رئیس و مرئوس برقرار بود، اکنون جای خود را به روابط به مراتب قابل انعطاف تر در محدوده های با حجم کوچکتر از حیث شمار افراد تحت اشتغال داده است.

۵-                ظهور قطبهای متقابل. فرایند جهانی شدن و شبکه ای شدن فعالیتهای اقتصادی موجب قوت بخشیدن به تلاشهای فردی و تضعیف نهاد های اجتماعی، نظیر اتحادیه های کارگری و یا دولت رفاه می شود.

۶-               فرهنگ واقعیت مجازی. فرهنگ عصر اطلاعات در چارچوب انتقال نمادها به واسطه های الکترونیک شکل می گیرد.

۷-               سیاست بر بال رسانه ها. در فضای مسلط فرهنگ متکی به واقعیت مجازی، بازیگران سیاسی به منظور بقا و حضور در صحنه و تاثیر گذاری بر روند تحولات ناگزیرند از رسانه های حامل نمادهای الکترونیک و به خصوص تلویزیون به صورت تمام عیار بهره برداری کنند..

۸-               زمان بی زمان و فضای جریانها . در جامعه شبکه ای زمان و مکان معانی تازه ای پیدا کرده اند که با معنی سنتی آن در جوامع ما قبل مدرن و یا حتی صنعتی تفاوت بارز دارد. انتقال آنی اطلاعات، داده ها و سرمایه ها و امکان ارتباط همزمان میان افراد در نقاط مختلف عملا فواصل زمانی را از میان برداشته است. مکان نیز به نوبه خود با مفهوم دسترسی یا عدم دسترسی به اطلاعات و ابزار انتقال و پردازش آن ارتباط پیدا کرده است و به این اعتبار “حضور در مکان ” معنای تازه ای به خود گرفته که می تواند تعیین کننده ارتباط و اتصال شخص به جامعه شبکه ای و یا طرد و حذف او از این مکان فراگیر ودر عین حال انحصاری به شمار می آید.

جامعه شبکه ای با مشخصه هایی که برای آن برشمرده شد در ساختار و کارکردهای غالب خود حول شبکه ها و جریانهایی شکل گرفته که نمود ظاهر آن “کاپیتالیستی (سرمایه داری ) ” است، اما این نوع سرمایه دای جدید به کلی با آنچه در عصر تمدن صنعتی ظهور یافته بود، تفاوت دارد.

زندگی روزمره در کلبه الکترونیکی:پایان کار شهر؟؟

آینده شناسان غالبا پیش بینی می کنند وقتی ضرورت کارکردی شهر ها از بین برود، شهر نیز از میان خواهد رفت یا دست کم به صورتی که امروزه می شناسیم وجود نخواهد داشت. افزایش شدید کار از راه دور رایج ترین فرضیه در باره تاثیر تکنولوژی اطلاعات بر شهرها و تنها امیدی است که پیش از تسلیم در برابر گریز ناپذیری ابر راه بندان ترافیکی برای برنامه ریزان حمل و نقل جهان شهری باقی مانده است.

داده های پراکنده ظاهرا نشان می دهد که در این مورد، مشکلات حمل و نقل به جای بهتر شدن، شدت خواهد گرفت. چرا که افزایش فعالیت و تراکم زمانی که توسط سازمان شبکه ای جدید امکان پذیر گشته است، به معنای تراکم بیشتر بازارها در برخی مناطق و تحرک فیزیکی بیشتر برای نیروی کاری است که قبلا در طول ساعات کار باید در محل کار خود حضور می یافتند. در مورد کلانشهر های جدید آسیا که به سرعت در حال بزرگتر شدن هستند،ورود به عصر اطلاعات با ایجاد بدترین راه بندانها در تاریخ همراه بوده است. خرید از راه دور هم همچون دیگر فعالیتهای شبکه ای زندگی روزمره، مکمل مناطق تجاری است، نه جایگزین آنها. جالب است که به رغم استفاده گسترده از کامپیوتر در کلاسهای درس در کشورهای پیشرفته، مدارس و دانشگاه ها نهادهایی هستند که کمترین تاثیر را از منطق مجازی نهفته در تکنولوژی اطلاعات پذیرفته اند. ولی بعید است این نهادها در فضای مجازی ناپدید شوند.

تعامل میان تکنولوژی نوین اطلاعاتی و فرایند های کنونی تغییر اجتماعی، تاثیر شگرفی بر شهر هاو فضاها دارد. از سویی، نقشه شهر از نظر مکانی دگرگونی به سزایی یافته است. ولی این دگرگونی ، از الگویی واحد و جهانی تبعیت نمی کند. بلکه بسته به ویژگیهای بافتهای تاریخی، سرزمینی و نهادی تنوع چشمگیری را نشان می دهد.

دگرگونی شکل شهری : شهر اطلاعاتی –

عصر اطلاعات شکل جدیدی از شهر را ایجاد کرده است که شهر اطلاعاتی نام دارد. به نظر کاستلز شهر اطلاعاتی نه یک شکل بلکه یک فرایند است؛ فرایندی که سلطه ساختاری فضای جریانها ویژگی آن است.

شهر سازی در هزار سوم : ابر شهرها – اقتصاد نوین جهانی و جامعه اطلاعاتی در حال ظهور به راستی شکل فضایی نوینی دارند که در زمینه های اجتماعی و جغرافیایی مختلفی ایجاد می شود : ابر شهر ها. همه این شهر ها مراکز عمده اقتصاد جهانی نیستند ، ولی این مراکز به صورت آهنربایی برای پسکرانه های خود، یعنی کل کشور یا منطقه ای که در آن قرار دارند، عمل می کنند. ابر شهر ها تنها نمی توان از جنبه وسعت و اندازه شان مورد توجه قرار داد، آنها به لحاظ قدرتی که در جذب مردم به مناطق عمده جهان دارند نیز حائز اهمیت هستند.

آنچه بیش از هر چیز درباره ابرشهر ها اهمیت دارد این است که ، از بیرون به شبکه های جهانی و دیگر بخش های کشورهای خود متصل اند و از درون نیز ارتباط جمعیت های محلی را، که از نظر کارکردی غیر ضروری هستند و یا نظم جامعه را بر هم می زنند، قطع می کنند. این ویژگی بارز ارتباط جهانی و قطع ارتباط محلی است که ابر شهر ها را به ریخت شهری جدیدی تبدیل می کند. از این رو به رغم همه مشکلات اجتماعی ، شهری و زیست محیطی، ابر شهر ها همچنان به رشد خود ادامه خواهد داد. و سرنوشت اقتصادی کشورهایی که این مناطق را در خود جای داده اند، به عملکرد ابر شهر ها بستگی دارد. زیرا اولا که این مناطق مراکز نوآوری فرهنگی و سیاسی هستند و ثانیا نقطه اتصال همه شبکه های جهانی هستند. اینترنت نمی تواند ابر شهر ها را نادیده بگیرد، چون به مخابرات و کاربران تسهیلات مخابراتی مستقر در این مناطق نیازمند است.

معماری آخر زمان

به نظر کاستلز در سرتاسر تاریخ، معماری بازی ناموفق جامعه و تجلی گرایشهای عمیقتری در جامعه بوده است که امکان بیان آشکار آنها وجود نداشته است. با این حال، آنقدر قدرت داشتند که بتوان آنها را در سنگ، بتن، فولاد و شیشه و در ادراک بصری انسانها تجسم بخشید، که باید در چنین فرم هایی سکنی می گزیدند، معامله می کردند یا به نیایش مشغول می شدند.

بدون شک هیچ تفسیر ساده و دقیقی از تجلی هندسی ارزشهای اجتماعی وجود ندارد. . ولی همانطور که پژوهشهای دانشمندان و تحلیل گران نشان داده است ، و همانطور که از آثارمعماری بر می آید ، همواره بین آنچه جامعه گفته و آنچه معماران در پی آن بوده اند، پیوندی محکم و نیمه خودآگاه وجود داشته است. ولی امروزه دیگر اوضاع اینگونه نیست. فرضیه کاستلز این است که با آمدن فضای جریانها، رابطه معنا دار معماری و جامعه مبهم شده است.

معماری ای که با بالاترین بار معنایی همراه است، آن هم در جوامعی که بیش از هر جامعه دیگری از منطق فضای جریانها شکل گرفته اند، معادل چیزی است که کاستلز آنرا “معماری برهنگی” نامیده است؛ یعنی معماری ای که شکلهای آن به حدی خنثی و ناب و خالص است که تظاهر به گفتن هیچ چیز نمیکنند. و با این سکوت، تجربه را رویاروی خلوت فضای جریانها قرار می دهد. پیام این معماری سکوت است. مثل فرودگاه جدید بارسلون، رم کولهاس – مرکز کنوانسیون لیل گراند پالاز ، دفتر دی ای شاو و شرکا -استیون هال.

نتیجه گیری : خوش بینی هایی برای آینده:

۱-    تکمیل شاهراه اطلاعاتی جهانی و ارتباط تلفنی موبایل و قدرت کامپیوتر

۲-    شکوفایی کامل انقلاب ژنتیک

۳-    بلوغ اقتصاد اطلاعاتی و رواج و کاربرد مناسب تکنولوژی اطلاعات

۴-    کار فکری جایگزین تلاش بدنی

۵-    اقتصاد جهانی به بهره گیری از افزایش بنیادین قدرت ارتباطات

۶-    اقتصاد جنایی جهانی از ویژگیهای قرن ۲۱

۷-    دولت – ملت ها به بقای خود ادامه می دهند ، اما استقلال آنها این چنین نخواهد بود.

۸-    مجموعه ای از نهادهای چندسویه که از طریق شبکه به هم متصلند، بر اقتصاد جهانی حکومت خواهند کرد.

۹-    دولت ها از بین نمی روند ، بلکه در عصر اطلاعات فقط کوچک می شوند.

۱۰-     مردم نیز به نحو فزاینده ای از سرسراهای قدرت دور شده و خواهند شد و از نهادهای در حال فرو ریختن جامعه مدنی ناراضی خواهند بود.

۱۱-     مردم در کار و زندگی خود منفرد خواهند شد،معنای خود را بر اساس تجربه خواهند ساخت و خانواده خود را که در این اقیانوس مواج جریانهای ناشناخته تنها مامن آنهاست ، بازسازی خواهند کرد.

چه باید کرد؟ در قرن ۲۰ فیلسوفان کوشش می کردند تا جهان را تغییر دهند، در قرن ۲۱ زمان آن فرا رسیده که آنان جهان را به گونه ای متفاوت تفسیر کنند.

نتیجه: قرن ۲۱ ، قرن تاریکی نخواهد بود. نعماتی را نیز که شگفت انگیز ترین انقلاب تکنولوژیک تاریخ به اکثرمردم نوید داده است، به آنان ارزانی نخواهد داشت. چه بسا ویژگی آن سردر گمی آگاهانه باشد.

وعده عصر اطلاعات، آزاد سازی ظرفیت تولیدی بی سابقه توسط قدرت ذهن است. ” من می اندیشم ، پس من تولید می کنم .”

مهمترین تالیفات مانوئل کاستلز : کاستلز بیش از ۲۰ جلد کتاب تالیف کرده و مقالات زیادی در مجلات معتبر دنیا ازاو چاپ شده است.

منابع :

۱- عصر اطلاعات : اقتصاد، جامعه و فرهنگ – ظهور جامعه شبکه ای–جلد ۱-کاستلز، مانوئل- مترجم احد علیقلیان و همکاران –۱۳۸۰- چاپ اول– تهران– انتشارات طرح نو

۲- عصر اطلاعات : اقتصاد، جامعه و فرهنگ – قدرت هویت – جلد ۲- کاستلز، مانوئل- مترجم حسن چاوشیان – ۱۳۸۰- چاپ اول –تهران– انتشارات طرح نو

۳- عصر اطلاعات : اقتصاد، جامعه و فرهنگ – پایان هزاره – جلد۳ – کاستلز، مانوئل- مترجم احد علیقلیان و همکاران – ۱۳۸۰- چاپ اول –تهران– انتشارات طرح نو

۴- گفت و گوهایی با مانوئل کاستلز –مارتین اینس- مترجم حسن چاوشیان و همکاران – ۱۳۸۴- تهران – نشر نی

۵- http://globetrotter.berkeley.edu/people/Castells/castells-con1.html

۶-http://conversationswithhistory.typepad.com/conversations_with_histor/

۷-http://www.manuelcastells.info/en/

۸-http://annenberg.usc.edu/Faculty/Communication/CastellsM.aspx

۹-http://annenberg.usc.edu/images/faculty/facpdfs/Castells-GMC-Interview.pdf

۱۰-http://uscpublicdiplomacy.com/index.php/about/bio_detail/manuel_castells

۱۱-http://sociology.berkeley.edu/faculty/castells/

۱۲-http://www.culturewars.org.uk/2004-01/castells.htm

۱۳-http://annenberg.usc.edu/images/pdfs/castells_review_thes.pdf

۱۴-http://sociology.berkeley.edu/faculty/castells/trilogy_reviews.html