بازار اصفهان

نویسنده :حسن محمدی

…شهر اصفهان در قرون اولیه اسلامی از دو قسمت جی و یهودیه تشکیل می شده. جی قسمت شرقی تر اصفهان بوده و شامل شهرستان امروز تا حدود محلات قدیمی خواجو و ترواسکان و پای قلعه و کران بوده و قسمت دیگری که خیابان هاتف امروز تا فلکه شکرشکن تا دروازه طوقچی محور آن محسوب می شود و همچنین جوباره یعنی قسمت یهودی نشین اصفهان بنام یهودیه شهرت داشته است.

جی که در خاور واقع شده، شهرستانه هم نامیده می شود باروئی با صد برج داشت اما یهودیه از لحاظ وسعت دو برابر جی بوده و بدین جهت یهودیه نام داشت که در زمان بخت النصر (۵۶۲ تا ۵۰۵ قبل از میلاد) یهودیان را از بابل کوچ داده و در این مکان ساکن کرده بودند. یهودیه از حیث وسعت با همدان همسری می کند و بلکه بزرگترین شهرهای ایالت جبال است. اصفهان یک مرکز تجاری بوده و از آنجا پارچه های ابریشمی و پارچه های نخی به مقادیر زیاد صادر می گردید. زعفران و اقسام میوه ها در نواحی آن که وسیعترین و پر آب ترین نقشه ایالت جبال بوده بعمل می آمد مقدسی می گوید: چون بخت النصر یهودیان را از بیت المقدس کوچانیده، آنها شهری که به سرزمین خودشان همانند باشد، غیر از اصفهان نیافتند و در آنجا فرود آمدند و بعضی همه گفته اند که شوشاندخت (سوسن) همسر یزدگرد اول ساسانی (۳۳۹-۴۲۰/) که خود یهودی مذهب بوده این شهر را برای سکونت یهودیان بنا نهاده است.شهرسازی آنلاین

hart (ایرانشناس معاصر انگلیسی) راجع به شهرستان و یهودیه می نویسد:

قسمت قدیم شهر اصفهان گاوه نامیده می شد که همان گابه استرابون (Strabon) می باشد و پس از چندی نام شهرستان بخود گرفت و پس از آن عده ای بفاصله دو میلی آن استقرار یافتند. محل سکونت و عمارت اینان قسمت غربی شمال آن شهر بود. کم کم شهر اصفهان (جی، گاوه یا گابه) وسعت یافت و یهودیه نیز توسعه پذیرفت تا جائی که هر دو قسمت بهم اتصال یافت و از هر دو یک شهر بزرگ بوجود آمد و این امر در حدود قرن دهم میلادی (قرن چهارم هجری) به انجام رسیده است.

آنطور که ابونعیم در کتاب خود بنام اخبار اصفهان ذکر می کند. شهر جی در زمان پیروز (۴۸۶-۴۵۹/م) و خسرو اول (۵۷۹-۵۳۱/م) از سلسله شاهان ساسانی پی ریزی شده و شهری گرد بوده است. آنطور که ذکر شده جی چهار دروازه داشته به نام های دروازه خور، دروازه اسفیس، دروازه تیره و دروازه یهودیه، دیوار شهر امتدادی نامنظم داشته و طول آن به ۷۱۰۰ ذراع می رسیده (هر زراعی بین ۶/۰ تا ۸/۰ متر بوده است) و صد برج در دیوار جی ساخته شده بود.

در داخلی دیوار جی خسرو اول بناهای ساخته بود. این رسته حدود (۹۸۷/م) از یک ارک قدیمی در جی نام می برد بنابر نوشته ابن ندیم (در حدود ۹۸۷/م) نسخه های کهنه ای بزبان پهلوی در جی پیدا شد. از این نوشته های پهلوی برمیآید که جی در روزگاره ساسانیان نه فقط پناهگاه حصین محسوب می شده بلکه برای توابع آن مرکزی اداری نیز بوده است.

«جی» در دوره حکومت خاندان ساسانی، مرکز اداری و حکومتی بود و عناصر شهری مانند میدان و بازار را در خود داشت. در مقابل یهودیه و هسته های روستایی اطراف آن نقش ربض را داشتند.

یورش مغول در قرن هفتم هجری بنیانهای شهرنشینی را از هم گسیخت، به شهرنشینی و شهرگرایی سخت آسیب رساند و آن را از میان برداشت.

در زمان غازان خان به دلیل یکجانشینی و فرهنگ پذیری پیشرفته تر مغولان از منشاء و تمدن ایرانی، و بالاخره به صحنه آمدن نیروهای مترقی، امنیت در شهرها برقرار شد، شهرنشینی رونق یافت و بازرگانی نیز رشد کرد.

پس از این فراز و نشیب ها، دولت صفوی با تکیه بر مذهب شیعه، متمرکزترین حکومت ایرانی بعد از دوران ساسانی را به وجود آورد.

در سال ۱۰۰۶ هجری، شهر اصفهان به عنوان پایتخت برگزیده شد و نخستین طرح جامع اصفهان که در طول بیست و پنج سال به اجرا درآمد و پی ریزی و الگویی برای بسیاری از شهرها دیگر شد.

پایتخت شدن دوباره اصفهان باعث سرازیر شدن ثروت از سایر نقاط ایران به این شهر گردید و اقتصاد و تحرک را به اوج رساند، اوجی که فراتر از دوره سلجوقی و تمام دوره های بعد، تا زمان اصلاحات معاصر در دهه های سوم و چهارم قرن بیستم بود.شهرسازی آنلاین

 ساختار قدرت، کاربرد سلاح گرم، توجه به مسائل اقلیمی و بسته شدن اولین نطفه های سرمایه داری، کالبد شهر را به صورتی آگاهانه تغییر داد.

دو شاه اولیه سلسله صفوی (شاه اسماعیل و طهاسمب) شهر را در واقع بازسازی کردند و بناهای خود را به همان طرح های پیشین شهر افزودند. همچنین به نظر می رسد که هدف آنها بیشتر متوجه بازسازی و تزیین میدان کهنه بود، تا محلی باشد برای تمرکز دیوانیان و امیران در جلوه جدید ساختار مذهبی ـ سیاسی کشور.

در سمت شمال میدان، مدرسه و کاروانسرای کاسه گران و در ضلع جنوب بقعه هارون ولایت و در جنوب شرقی مسجد علی، بازمانده ساختمانهای اولیه صوفی است.

پس از آنها شاه عباس اصلاحات را ریشه ای تر کرد. میدان کهنه فضای کالبدی کافی و قوی برای ساختار سیاسی روبه رشد صفوی نبود.

این پادشاه با تدارک طرح جدیدی، شهر را به سمت جنوب غربی کشاند. هسته مرکزی طرح میدانی بود که تأسیسات اداری، مذهبی، علمی و اقتصادی در پیرامون آن قرار می گرفت. این میدان «میدان نو» یا «میدان امام (نقش جهان)» نامگذاری شد و دارای عملکرد های همان میدان قدیمی (البته در سطح بالاتر) گردید.

این میدان در واقع دریچه ای بود که امپراطوری صفوی، خود را هم در وجه جدید متمرکز می کرد و هم به جهان نشان می داد. عناصر اصلی شهر و مرکز حکومتی مسجد بزرگ شهر دهانه اصلی بازار، مدرسه دینی و گذرهای اصلی شهر در گرداگرد میدان قرار گرفتند. در جنوب میدان «مسجد شاه» و در ضلع شرقی، مسجد دیگری به نام مسجد «شیخ لطف الله» و روبروی آن نیز در سوی غرب «عالی قاپو» احداث شد.

بازار در قسمت شمال میدان قرار گرفت و میدان کهنه و میدان امام( نقش جهان (نو)) را به هم وصل کرد، در واقع در این منطقه، شهر پیش از دوره صفوی و شهر آن دوره با هم ترکیب شدند.

بازار صفوی که «بازار قیصریه» نام گرفت، کماکان عناصر بازار سلجوقی از جمله مسجد، مدرسه، کاروانسرا، تیم و تیمچه را در جمع کرد.

این محور، به همراه محور بازار در این دوره اهمیت بارز پیدا کرد و در واقع ستون فقرات شهر محسوب شد. این دو محور را میدان امام (نقش جهان)به هم متصل و مرتبط ساخت.

در دوره صفوی میدان کهنه و میدان امام(نقش جهان) همچون دو مرکز ثقل قوی عمل می کردند و به توسعه خطی شهر در کنار محور مصنوع (بازار ـ چهارباغ) و محور طبیعی (زاینده رود) یاری می رساندند. با افزایش قدرت و رونق شهر، هسته های روستایی پراکنده همچون مارنان، حسین آباد و سیچان و فرح آباد حول آن به وجود آمد و در نتیجه توسعه هسته ای شهر همچنان ادامه یافت.

در این دوره سیستم تقسیم بندی اصفهان بر محله های مسکونی استوار بود که این سیستم در تمامی دوره های تکامل شهری و شکل گیری شهر حفظ شده است. در محله های قدیمی، بافت در هم پیچیده و عنکبوتی به چشم می خورد، در صورتی که محله های جدید بافت شبکه ای منظم داشتند.

دوره حکومت قاجار در ایران، همزمان با انقلاب صنعتی اروپا بود. استعمار کشورهای قدرتمند و بی کفایتی حاکمان وقت، وضعیت اقتصادی را تغییر داد. اصفهان در این دوره کاری ترین زخمها را بر پیکر خود تحمل کرد. در دوران حکمرانی ظل السلطان، شهر چون ملک شخصی به غارت رفت، بسیاری از بناهای باستانی ویران شد و مصالح آن به فروش رسید. میدان کهنه ارزش و اعتبار خود را از دست داد و بتدریج به تصرف درآمد. میدان اصلی شهر در این دوره، میدان  امام (نقش جهان) است.

در دوره پهلوی بافت شهری و استخوان بندی کالبدی شهر دگرگون شد. ایجاد خیابانها، جاده ها، فلکه (میدان) ها برای ایجاد ارتباط میان بخش های مختلف شهر، یکی از مشخصه های این دوره است. این تحولات تحت تأثیر تغییرات نهایی صنعت و تکنولوژی و تسلط طبقه جدید بورژوایی به وجود آمد.شهرسازی آنلاین

در این دوره به دلیل شکل گیری استخوانبندی شبکه ای و تسلط محورهای سواره، بازار کارکرد اقتصادی خویش را به عنوان محیطی سربسته و فعال در مجموعه ای خاص از دست داد و مراکز تجاری فعالی بسیاری در اطراف خیابانهای جدیدالاحداث ایجاد شدند تا گردش سرمایه و کالا آسانتر شود