تاریخچه بنای حرم کاظمین

روزی که منصور عباسی پس از بنای پادشاهی خود در بغداد، منطقه شمالی را «قبرستان قریش» نامید، هیچگاه فکر نمی کرد که این منطقه پس از چندی به «کاظمیه» تغییر نام یابد، جایی که امروز به ملجأ و مأوای شیعیان و عاشقان اهل بیت(ع) در دل بغداد تبدیل شده است.

آستانه مقدس کاظمین هنوز هم یک قطعه ای است که فرشتگان در کنار آن پر می زنند و دانشمندان و صالحان تمنای زندگی در کنار آن را دارند. آستانی که پادشاهان و سلطانها احترامی بسیار به آن می گذارند. خاکی شدن با خاک آن شرفی بزرگ است.خانه رحمت های الهی و الطاف ملوکانه است.خانه دلهاست وبحق کاظمین قلب و تاج بغداد است.

آرامگاه قریش که در غرب بغداد قرار دارد پس از دفن امام شهید موسی بن جعفر کاظم (ع)و نوه ایشان امام شهید محمد بن علی جواد (ع) به شرفی خاص و مرتبه ای منحصر به فرد نزد عاشقان و محبان اهل بیت قرار گرفت و عاشقان و محبان غیور به ساخت وساز حرم مقدس امامین پرداختند.

بنای حرم کاظمین بنایی بزرگ است که در آن فن معماری اسلامی و نبوغ هنرمندان اسلامی از نظر هنر وخلاقیت ودقت به رخ کشیده می شود. معماری حرم مطهر امامین کاظمین( علیهماالسلام) نتیجه کار صدها هنرمند و معمار در دوران تاریخی مختلف است که برای عشق و عقیده و اخلاص برای امامان خود کار کردند.

تاریخ شهر کاظمین

در ابتدای حکومت عباسیان (منصور عباسی) در سال ۱۴۵ ه.ق شهر بغداد تأسیس شد. بر اساس نظر خطیب بغدادی (نویسنده کتاب تاریخ بغداد) در سال ۱۴۶ه.ق بنای این شهر به اکمال رسیده و بعد دور شهر دیوارهایی بلند و سنگر وغیره بنا کردند و در سال ۱۴۹ ه.ق به پایان رسید. بعد از اینکه منصور قصرش به پایان رسید منطقه شمالی را «قبرگاه قریش» نامید که در آن فقط مخصوص خاندانش بود و بعدها به مقبره «بنی هاشم» معروف شد. شیخ مفید(در کتاب ارشاد) در روایتی می گوید که این آرامگاه برای بنی هاشم و بزرگان و اشراف آن زمان بود و اولین شخص جعفر بن ابی جعفر منصور در سال ۱۵۰ ه.ق در این آرامگاه دفن شد و بعد دفن کردن در این مقبره شروع شد تا در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ ه.ق که امام موسی بن جعفر (ع) به زهر «سندی بن شاهک» به دستور هارون رشید به شهادت رسید . جسد شریف امام را پس از تشییع در آرامگاه قریش (کاظمین کنونی) دفن کردند.

بعضی از تاریخدانان می نویسند که ایشان در قبری که برای خود از پیش خریده بود، دفن شد. آرامگاه امام به «باب التبن» معروف شد برای اینکه قبر ایشان نزدیک به باب التبن(یکی از درهای آرامگاه )که نزدیک رود خانه دجله بود. و همچنین مسجد کنار قبر امام(ع) به مسجد باب التبن معروف شد. در اواخر ذی القعده در سال ۲۲۰ ه.ق امام ابو جعفر محمد جواد بن علی الرضا بن موسی بن جعفر (ع) در بغداد به شهادت رسید. جسد مبارک ایشان را در کنار آرامگاه پدربزرگش دفن کردند و بعد از دفن امامین (عیلهماالسلام) آرامگاه قریش بزرگ و بزرگتر شد و تعدادی از محبان اهل بیت در آن مکان ساکن شدند و از آن منطقه حمایت و نگهداری کرده و به زوار امامین کمک می کردند و شهر کاظمین در آن زمان تشکیل شد.

همچنین منطقه جغرافیایی حاصل‌خیز قبرستان قریش که در نزدیکی رود دجله بود به این مسئله کمک می کرد و طولی نکشید که این شهر بزرگ شده و به شهر بغداد متصل گردید و به محله ای از محله های بغداد تبدیل شد و در نتیجه به یک محله پر جمعیت و در حال رشد تبدیل گردید.

در سال ۳۳۴ ه.ق معز الدوله (یکی از پادشاهان آل بویه) به تخت حکومت بغداد رسید و از جمله کارهای ایشان در هنگام حکومتش مرقد امامین کاظمین را به زیبای هرچه تمام تر بنا کرد و همچنین تعدادی از سربازان دیلمی خود را برای خدمت وحمایت از مرقد شریف در کاظمین قرار داد. یکی از اسباب فراهمی امنیت و بزرگی قبرستان قریش رفت و آمد تعداد زیاد مردم در صورت جمعیتها و فصلی و مراسم هایی مانند شهادت امام حسین (ع) وعید غدیر وغیره بود.

در ماه اول سال ۶۵۶ ه.ق ارتش مغول، بغداد را محاصره کرد و در روز هجدهم ماه محرم و یا شاید بعد از آن بغداد سقوط کرد و در اثر آن بسیاری از حادثه های خرابکاری و تخریب وفجایع بی رحمانه را مغولها انجام دادند. این شهر در دورانهای تاریخی پی در پی و در سال های ۳۶۷ ه.ق و ۴۶۶ ه.ق و ۵۵۴ ه.ق و۵۶۹ ه.ق و همچنین در سال ۶۱۴ ه.ق و۶۴۶ ه.ق و۶۵۴ ه.ق و ۶۱۴ ه.دچار سیل شد و این مسئله بر مرقد شریف وشهر کاظمین تأثیر گذاشت اما ناصر الدین الله خلیفه عباسی با کمک وزیر شیعی خود «مؤید الدین محمد قمی»مرقد را تعمیر کرده و دور آن دیواری بلند کشید.

در اوائل قرن هشتم بود که این شهر گام بلندی را در پیشرفت گذاشته و کامل از جمعیت و زائران آن شد. حمد الله مستوفی می گوید که در اول یک شهر کوچک بود طول محیط آن در حدود ۶۰۰۰ ولی در قرن هشتم به ۶۰۰۰ نفر جمعیت تبدیل شد.

در قرن دهم وارد دوران جدیدی از نظر استقلال مدیریت داخلی شد و به شهری که وجود و نقش مهمی در روابت عمومی دارد، تبدیل گردید. در سال ۹۱۴ ه.ق صفویان عراق را کنترل کردند. شاه اسماعیل صفوی کاظمین را زیارت کرده و دستور به تشکیل مدیریت خاص برای شهر و دادگاه شریعتی به ریاست قاضی که به شیخ الاسلام معروف شد داد و همچنین دستور به ساخت هر چه تمامتر حرم کاظمین داد و برای خدمه و مسئول های مرقد شریف حقوقی در نظر گرفت.

در سال ۱۳۰۲ ه.ق هدایت باشا فرمانده سپاه ارتش ترکیه دستور به بنای پلی چوبی شناور بر روی رودخانه دجله بین کاظمین و اعظمیه داد و با آن شهر کاظمین با منطقه شرقی بغداد ارتباط پیدا کرد.همچنین در سال ۱۳۱۸ ه.ق بنای سرای کاظمین شروع شد.

این شهر در سالهای عمر خویش بسیاری از دانشمندان نویسندگان شاعران اندیشمندان و پزشکان زیادی را تربیت کرد . در کنار آن چندین مدرسه دینی بود که دانشجویان و اساتید ممتاز درس می خواندند و در مقدمه آن مدرسه فقیه سید محسن اعرجی در اوائل قرن ۱۳ ه.ق تأسیس شد. این شهر همچنین دارای مجموعه ای از کتابخانه هایی بزرگ که دارای نسخه های خطی نفیس و کتابهایی بسیار مهم بود و می گویند که اولین چاپخانه عراقی سنگی در سال ۱۲۳۷ ه.ق در کاظمین وجود داشت که این بر صدر لیست کارهای علمی این شهر در نیمه اول قرن سیزدهم بود.

از برجسته ترین مواضع سیاسی شهرستان کاظمین در هنگام اشغال عراق در جنگ جهانی اول توسط بریتانیا، کمک گرفتن شخصیتهای معروف بصره در تاریخ ۲۰ ذی الحجه سال ۱۳۳۲ ه.ق از فقهای کاظمین بود. آنان فتوی دفاع از حریم مسلمانها دادند. در روز سه شنبه ۱۲ محرم سال ۱۳۳۳ ه.ق سید مهدی حیدری و جمعی از مجاهدان برای رفتن به جبهه جنگ بغداد را ترک کردند. همه شهر کاظمین برای تشییع موکب جهاد بیرون آمدند . همچنین این شهر هیئتهای علمایی که به سوی میدان جنگ در کربلا و نجف می رفتند را با تمامی احترام و افتخار استقبال و خداحافظی کردند.

ارتش بریتانیا شهرستان کاظمین را در تاریخ هفتدهم جمادی الاول سال ۱۳۳۵ اشغال کرد. اشغال عثمانیان به پایان رسید واشغال انگلیسیها شروع شد.از آن وقت شهر کاظمین برای مبارزه با اشغالگران انگلیسی از کلیه توانهای خود و قدرتهای مادی ومعنوی دریغ نکردند. والمس بیل در نامه های خود این گفته را اثبات می کند و می گوید :کاظمین در وحدت اسلامی افراطی است و در دشمنی با انگلیسی ها سرسخت است. همچنین فیلیپ آیرلاند انگلیسی می گوید: احساس دشمنی به انگلیسی ها در کاظمین بسیار قوی بود و همه فقها به هر کسی که به اشغال بریتانیا رأی بدهد به خروج از دین تهدید کردند.

تاریخچه بنای مرقد کاظمین در دوره عباسیان

بنای اول : بلافاصله بعد از دفن امام موسی بن جعفر (ع) در سال ۱۸۳ ه.ق

بنای دوم : بعد از به دست آوردن بغداد توسط معز الدوله آل بویه ومرقد امام را در سال ۳۳۶ه.ق دوباره بنا کرد.

بنای سوم : در ۴۵۰ ه.ق پس از آتشی که در سال ۴۴۳ه.ق به سبب نزاعهای فرقه ای که به آتش کشیدن مرقد مقدس کشید.

بنای چهارم : بنای مجد الملک قمی در سال ۴۹۰ه.ق که در حقیقت بنای چندین بنا به معماری اصلی بود و اسم آن را (عماره تجوّزاً أو تسامحاً ) بنای بخشایش نامید.

بنای پنجم : بنای ناصر الدین الله در سال ۵۷۵ ه.ق و چند سال بعدش که یک بنای اصلی را بزرگ وچندین مورد در دوران دراز ناصر به آن اضافه شد.
بنای مرقد کاظمین بعد از دوران عباسیان

در سال ۷۶۹ ه.ق سلطان اویس جلائری، مرقد مقدس را که بر اثر سیل ها ترک خورده بود را تعمیر کرد. وی دو گنبد و دو مناره و دستور به دو صندوق از سنگ مرمر بر روی دو قبر شریف داد و همچنین حرم را با آجر کاشی که بر روی آن سوره هایی از قرآن نوشته شده زینت آرایی کرد.

در سال ۹۱۴ ه.ق و بعد از آن شاه اسماعیل صفوی بعد از وارد شدن به بغداد به بنا و بازسازی و توسعه مرقد امام پرداخت. همچنین راهروها را با سنگ مرمر, کاشی کاری و دو صندوق چوبی را بر روی آرامگاه امام گذاشت.حرم را از داخل وخارج با آجر کاشی که بر روی آن آیات قرآنی ونوشته های تاریخی بود زینت آرایی کردند. همچنین دستور به بنای مناره بجای دوتا مناره قبل وبنای مسجد صفوی که مسجد بزرگی در جهت شمالی حرم و مرتبط به آن که امروزه به (جامع الجوادین ) معروف است داد. علاوه بر آن اهدای فرش و فانوس و به وظیفه گرفتن خدمه و موذنها با این کارها حرم کاظمین با همان بنا تا امروز ایستاده است.

در سال ۹۴۱ ه.ق سلیمان قانونی پس از فتح بغداد و بیرون راندن صفویه، دستور به تمام کردن بخشی از کارهای ناتمام که صفویان تمام نکرده بودند داد .

در سال ۹۷۸ ه.ق مناره ای در جهت شمال شرقی حرم مقدس بنا به اضافه چهار مناره دوره صفویان کردند.

در سال ۱۰۳۲ ه.ق شاه عباس صفوی دوباره بغداد را فتح کردند و دستور به بازسازی و ساخت وساز ویرانی های جنگ وفتنه ها داد و همچنین دستور به نصب ضریحی فولادی که بر روی دو صندوق چوبی برای حفاظت از دزدیها در هنگام جنگها و حمله های قبیله ها به شهر کشیدند و به سبب مشکلات بین روابط ایران و ترکیه رسیدن ضریح تا سال ۱۱۱۵ه.ق به تأخیر افتاد.

در سال ۱۰۴۵ ه.ق شاه صفی بن عباس صفوی به اجرای بعضی از تعمیرات مانند قوی کردن قاعده مناره ها پرداخت.

در سال ۱۲۰۷ کار ساخت در مرقد کاظمین شروع شد. در سال ۱۲۱۱ ه.ق آقا محمدخان قاجار دستور به کامل کردن کارهایی که صفویان در کاظمین شروع کرده بودند مانند ساخت مناره ها و بنای صحنی که حرم را از سه جهت شرقی جنوبی وغربی احاطه و از جهت شمالی به حرم متصل می شود را داد.

بعد از فوت محمدخان قاجار، در سال ۱۲۲۱ ه.ق به دستور فتحعلی شاه نقش داخلی دو گنبد را با آب طلا و قطعه های شیشه ای رنگی و همچنین همه دیوارهای حرم را با کاشی های معرق قرآنی دیوارهای داخلی حرم وسقف را قطعه های آینه ای ثابت شده بر روی چوب زینت آرایی کردند.

در سال ۱۲۲۹ ه.ق دو گنبد و مناره های کوچک را طلا کاری کردند و این از آشکار ترین کار شاه بود.

در سال ۱۲۵۵ ه.ق ایوان کوچکی که درب رواق در حهت جنوبی را طلا کاری کردند. منوچهرخان معروف به معتمد الدوله همه مخارج آن را پرداخت.

در سال ۱۲۵۵ سلطان محمود دوم، ستر نبوی (که از پارچه سندس بود ) هدیه داد و در شب قدر بر روی ضریح در همان سال گذاشته شد.

در سال ۱۲۷۰ ه.ق ناصر الدین شاه قاجار یکی از دانشمندان خود را به نام «شیخ عبد الحسین تهرانی» معروف به شیخ عراقیها به عراق فرستاد تا بر نقشه عمرانی بزرگ عتبات مقدس و تجدید و تعمیرو زیبایی اشراف کند و به او اجازه کامل در خرج اموال داد.

در سال ۱۲۸۱ ه.ق کارهای عمرانی در مرقد امام شروع شد. تجدید خارجی دیوارهای حرم و تزیین آن با آجر کاشی و بنای ایوانی با ۲۲ پایه که به (طارمه باب المراد) معروف بود و ایوان را طلا کاری کردند. همچنین از جهت جنوبی سقفی با ۱۴ پایه که به (طارمه باب القبله) بنا کردند و کار آن در سال ۱۲۵۸ ه.ق به پایان رسید. و بعد از اجرای تمامی تعمیرات در مرقد به یکی از بناهای زیبا و خلاق و دقیق تبدیل شد.

در سال ۱۲۹۶ ه.ق امیر فرهاد میرزای قاجار عموی شاه ایران ناصر الدین شاه برای انفاق به پروژه بزرگ داوطلب شد. این پروژه شامل بنای زیر زمینهای منظم برای دفن مردگان و طلا کاری مناره های بزرگ از جای مؤذن تا قبه آن و بنای دیواری بلند از دو طبقه تشکیل می شد که شامل ۷۶ اتاق بود که صحن را احاطه می کرد. همچنین دو ساعت بزرگ بالای دو در رئیسی باب المراد و باب القبله در سال ۱۳۰۱ ه.ق گذاشتند.

به سبب سنگینی که این برجها بر درها داشتند قبل از دهها سال این دو ساعت برداشته شدند و به جای آن دو برج ساعت که امروزه بر روی باب القبله می بینید، استفاده کردند.

و از بارزترین کار آستان قدس کاظمین که قاعده ای مربعی شکل و با کاشی کربلائی که بر روی آن آیات قرآنی با رنگهای زیبا حک شده است زینت آرایی کردند وبر هر چهار طرف آن یک ساعت گذاشتند.

در سال ۱۳۳۲ ه.ق ایوانی در جهت غربی که به(طارمه قریش) سقفی قریش با۱۸ ستون بنا کردند و سقف آن کتیبه و دکوراسیون وتمامی سوره اعلی را با آجر کاشی زینت کردند.

معماری کنونی حرم

ساختمان کنونی حرم از ساخته‌های دوره آغازینِ صفویه و اضافات دوره‌های بعدی است. معماری و هنر دوره صفویه از ایوان‌های زیبا و کاشی‌کاری‌های معرق نفیس و آینه‌کاری های بدیع در آن به وضوح قابل مشاهده است. حرم مطهر دارای دو گنبد طلایی است که هر یک بر روی بقعه یکی از دو امام علیهماالسلام قرار گرفته است. در زیر دو گنبد فضای مربع مستطیل است که میانه دو دیوار شرقی و غربی را دو ستون عظیم دربرگیرنده گنبدها اشغال کرده است؛ یک ضریح نقره‌ای قبر دو امام را با دو صندوق خاتم نفیس در بردارد؛ با ورود از ایوان جنوبی به نخستین رواق و سپس به درون حرم و گنبدخانه نخست در برابر قبر مطهر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام قرار خواهیم گرفت و در پشت سر ایشان قبر مطهر حضرت جواد(ع) قرار دارد. پیرامون حرم چهار شبستان بزرگ قرار گرفته و رواق‌های جنوبی و غربی هر یک به ایوانی زیبا و بزرگ راه دارد.

مجموعه حرم و رواق‌ها را سه صحن وسیع دربر دارد که صحن غربی به نام «صحن قریش» می‌باشد. برج و بارو و دروازه‌های هفت‌گانه صحن با معماری زیبای آن و کاشی‌کاری نفیس پراکنده در سردرها و کتیبه‌ها چشم بیننده را می‌نوازد. برج و بارو و دروازه‌های هفت‌گانه صحن که با توجه به معماری زیبای آن و کاشی‌کاری نفیس پراکنده در سردرها و کتیبه‌ها چشم بیننده را می‌نوازد،از ساخته‌های مرحوم فرهاد میرزای قاجار (عموی ناصرالدین شاه) می‌باشد. مسجد صفوی نیز از ساخته‌های شاه اسماعیل صفوی است که پس از تسخیر عراق آن را به سبک ساختمان‌های عراقی ساخت. مسجد از زیبایی خاصی برخوردار است که حس تحسین بیننده را در برابر عظمت ستون‌های ضخیم و طاق‌های قوسی آن برمی‌انگیزد و دارای گنبد کاشی‌کاری بسیار کوتاهی است که به زحمت می‌توان آن را از درون صحن دید. در جنب محراب و منبر کهن مسجد، پنجره‌ای به درون رواق شمالی حرم مطهر باز شده است که از میان آن، ضریح مطهر قابل مشاهده است.

در ۲۲ شهریور ۸۹ گنبد و گلدسته‌های حرم امام موسی‌ بن جعفر و امام جواد(علیهما السلام) با همکاری مشترک تولیت حرم آن حضرت و ستاد بازسازی عتبات عالیات در ایران طلاکاری مجدد شد.حرم امام موسی‌ بن جعفر و امام جواد (علیهما السلام) به مساحت ۳۳۵ مترمربع شامل ۱۰ هزار و ۲۶۱ خشت طلا و ۳ گلدسته است که در مجموع یک هزار و ۴۱۶ خشت طلا در بازسازی و تعویض آن به کار رفته و مدت یک سال و نیم صرف انجام این پروژه شده است.

مشاهیر مدفون در حرمین کاظمین

آرامگاه خواجه نصیرالدین طوسی: وی از بزرگان جهان علم و دانش و از مشاهیر دانشمندان شیعی است که دوست و دشمن بر جلالت قدر و عظمت مقام او اتفاق نظر دارند. او در سال ۶۷۲ هـ.ق درگذشت. خواجه وقتی‌ دید بیماری‌ دیگر علاج‌ ندارد، درباره‌ دفن‌ و کفن‌ خویش‌ با یاران‌ و نزدیکانش‌ مذاکره‌ کرد، گفتند: مناسب‌ آن‌ است‌ که‌ در جوار حضرت‌ علی‌(ع) دفنش‌ کنند. او گفت‌ مرا شرم‌ آید که‌ در جوار‌ امام‌ کاظم (ع) بمیرم‌ و از آستان‌ او به‌ جای‌ دیگر برده‌ شوم.

هنگامی که خواجه نصیر درگذشت صاحب دیوان شمس‌الدین جوینى وزیر و بزرگان و اعیان و دانشمندان بغداد جنازه‏ او را مشایعت کرده با ازدحامى عام به کاظمین آورده در پایین پاى آن دو بزرگوار قبرى حفر نمودند. سردابى ظاهر شد و جسد خواجه را در آن سرداب دفن کردند. مى‏‌‌گویند بعد از تحقیق مشخص شد الناصر بالله خلیفه‏ عباسى آن قبر را براى خودش ساخته بود و پسرش برخلاف امر پدر، جای دیگر دفنش کرده بود و آنجا خالى مانده بود.

از غرایب اتفاقات آنکه تاریخ تمام‌شدن سرداب را روى سنگى کنده یافتند که روز یازدهم جمادى الأولى سال ۵۹۷ هجری قمری همان روز تولد خواجه بود. بنا به وصیت خواجه نصیر وی را در پایین پای امامین کاظمین دفن کردند و این‌ آیه‌ را بر مزارش نوشتند: «وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصیدِ؛ و سگ آنها دست‌هاى خود را بر دهانه غار گشوده بود» (کهف/۱۸)

آرامگاه محمد بن محمد بن نعمان ملقب به شیخ مفید: شیخ مفید فقیه و متکلم و از علمای برجسته شیعه سده ۵ هجری قمری بود که مقبره اش در مشرق رواق جنوبی حرم کاظمین قرار دارد. وی از بزرگان شیعه و فقها و متکلمان چیره‌دست و توانا بود که در سال ۴۱۳ هـ.ق درگذشت. بر روی قبر او ضریحی فولادی و کهن قرار دارد و بر بالای قبرش، بر روی مرمر قطعه شعری است که امام زمان ارواحنافداءدر رثای فوت او سروده است: لاصوّت الناعی بفقدک إنّه یومٌ علی آلِ الرسول عظیمُ.

آرامگاه ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه: از بزرگان و فقها و محدثین امامیه است. وی در سال ۳۶۸ هـ.ق درگذشت و آرامگاهش در مشرق رواق جنوبی به همراه قبر شیخ مفید است. آرامگاه جمع کثیری از وزرا، فقها و اعیان، که برخی از مشاهیر آنان عبارتند از: موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه السلام (وی یمن را در دوران مأمون تسخیر نمود و مردم را به امامت حضرت امام رضا(ع) دعوت کرد.) معزّالدوله آل بویه، جلال الدوله آل بویه، عمید الجیوش، فخرالدوله دیلمی، مشرف الدوله دیلمی، ابن حمدون، ضیاءالدین ابن الأثیر، ابن الناقد، ابن العلقمی، فرهاد میرزا، آیت الله سیدحسن صدر و گروهی دیگر از این خانواده، سید هبه الدین شهرستانی و…

آرامگاه سید مرتضی و سید رضی: این دو برادر از اعیان و مشاهیر و بزرگان امامیه در قرن پنجم هجری به شمار می‌آیند. قبر این دو تن در دو ساختمان جداگانه بیرون صحن مطهر و در نزدیکی یکدیگر در جنوب شرقی دیوار صحن قرار دارد. قبر ابویوسف قاضی، وی در سال ۱۶۶ هـ.ق به منصب قضاوت در بغداد پایتخت خلافت بنی العباس برگزیده شد و نخستین کس در اسلام است که به عنوان «قاضی القضات» شهرت یافت. قبر او در جنوب شرقی صحن مطهر، درون یکی از حجره‌ها می‌باشد.