هنر اسلامی در معماری حرم رضوی

معماری حرم رضوی در آینه و ملکوت هنر اسلامی جلوه‌گری می‌کند و هر زائر و دلداده‌ای که به قصد زیارت پا به این حرم آسمانی و قدسی می‌گذارد در همان نگاه اول مسحور عظمت معماری ایرانی اسلامی این بنای روحانی می‌شود، مجموعه فرهنگی و تاریخی حرم مطهر رضوی پس از بیت‌الله الحرام و حرم مطهر پیامبر(ص) در مدینه برجسته ترین و مهمترین بنای مذهبی مسلمانان جهان است.

اصالت و هویت بنای حرم رضوی در چهره معماری خراسان جلوه‌گری می‌کند و آرامگاه امام رضا(ع) به عنوان یکی از برجسته‌ترین و معروف‌ترین بناهای مذهبی و تاریخی، نماد و جلوه ای از معماری ایرانی اسلامی است. صحن‌ها، رواق‌ها و مناره‌های این اثر اسلامی همراه با سازه‌های معناگرای آن دروازه‌ای از عظمت هنر اسلامی را به روی زائران و مجاوران می‌گشاید.

تزکیه نفس هنرمندان در ساخت و توسعه حرم رضوی

معماری زیبا و چشم نواز این مکان مقدس دیدگان هر انسان را مبهوت و مجذوب می‌کند و هنرهای به کار رفته در آن نمایانگر و تجلی گاه هنر اسلامی است، این مکان از اوج عظمت هنر اسلامی حکایت دارد و معماری این گنجینه دارای معمایی شگفت است و در پس این بنای عظیم و معنوی معرفتی نهفته است.

هنرمندان و معمارانی که در ساخت و توسعه حرم رضوی نقش داشته‌اند ابتدا تزکیه نفس می کردند و سپس دست به آفرینش آثار هنری می‌زدند و از سر عشق و ارادت این آثار را پدید می‌آوردند بنابراین یکی از رازها و معماهای شگفت‌انگیزی که بر زیبایی بیشتر این بنای معنوی افزوده همین تزکیه نفس معماران است.

ساخت نخستین گنبد رضوی در زمان سلطان سنجر سلجوقی

بارگاه رضوی سالانه میزبان ۲۵ تا ۳۰ میلیون زائری است که به قصد زیارت این بارگاه ملکوتی پا در حریم قدسی رضوی می‌گذارند و این بنا تاکنون بارها بازسازی شده و توسعه یافته است، در این رهگذر هنرمندان و معماران؛ بارگاه امام هشتم را بستری الهام بخش می‌دانند که ارادت و ذوق هنرمندانه را در شکل نمادها، سازه‌ها و نماها به چشم عاشقان و دلدادگان به تصویر می‌کشد.

خاک توس با دفن هارون‌الرشید به “بقعه هارونیه” مشهور شد و به دستور مأمون آرامگاهی به سبک معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته شد و پس از شهادت امام رضا (ع)، پیکر ایشان نیز در همین بقعه در خاک آرام گرفت اما با ظهور سربداران، قبر هارون‌الرشید محو شد و نخستین گنبد در زمان حکومت سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر امام هشتم (ع) قرار گرفت.

حرم رضوی نگین معماری ایرانی اسلامی

یک پژوهشگر آثار تاریخی، حرم رضوی را نگین معماری ایرانی اسلامی دانست و گفت: نخستین گنبد حرم امام رضا(ع) در سده ششم هجری شمسی به فرمان سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد و جنس این گنبد از کاشی و دارای مقرنس‌های آیینه‌کاری شده بود و تا به امروز نیز به جا مانده است.

محسن حسین زاده عنوان کرد: مشهد به عنوان یکی از بناهای ماندگار به لحاظ معماری دارای جایگاه والایی است طوری که مجموعه فرهنگی و تاریخی حرم مطهر پس از بیت‌الله الحرام و حرم مطهر پیامبر اکرم(ص) در مدینه برجسته ترین و مهمترین بنای مذهبی مسلمانان جهان است.

وی ادامه داد: حرم رضوی مجموعه‌ای مدور با گنبد درخشان و طلایی برفراز آن است و نخستین بنایی که گرداگرد مرقد مطهر امام رضا(ع) ایجاد شد، به دوره سامانیان بازمی‌گردد و در واقع، آرامگاه امام رضا(ع) یکی از معروف‌ترین بناهای مذهبی ایران است و این بنا با برخورداری از متنوع‌ترین ویژگی‌ها و عناصر معماری ایرانی اسلامی؛ دارای جایگاهی والا و ارزشمند است.

ایجاد مسجد جامع گوهرشاد در دوران تیموری

این پژوهشگر آثار تاریخی بیان کرد: در دوران تیموری با کوشش‌های شاهرخ تیموری و با همت همسر او گوهرشاد، نخستین مسجد جامع شهر مشهد با نام مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم ایجاد شد و در همین دوران ۲ رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه حرم رضوی افزوده و مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر نیز ساخته شد.

حسین زاده دوران تیموریان را از دوره‌های درخشان معماری حرم امام رضا دانست و افزود: در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد، توسط هنرمندان و معماران ایرانی ساخته شد و این مسجد با ایوانی‌ ‌بلند، طاق‌های زیبا و کاشی کاری‌های نفیس از مساجد باشکوه ایران است.

وی بیان کرد: سلطان محمد خوارزمشاه نیز یکی دیگر از کسانی بود که در زیباتر کردن مجموعه حرم رضوی نقش داشت او با مرغوب‌ترین کاشی‌های آن زمان به تزئین این بنا پرداخت و دو محراب به حرم افزود. وی یادآور شد: ایوان صحن تیموری در دوران نادر شاه افشار طلاکاری شد و با به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه، بر اوج شکوه و عظمت حرم مطهرافزوده شد.

شاه تهماسب مناره‌های این مجموعه ارزشمند را طلاکاری کرد

حسین زاده عنوان کرد: شاه سلیمان صفوی، شاه تهماسب و شاه عباس از پادشاهانی بودند که در بازسازی و توسعه حرم نقش فراوانی داشتند طوری که شاه تهماسب مناره‌های این مجموعه ارزشمند را بازسازی و طلاکاری کرد و خشت‌های کاشی روی گنبد را به طلا تبدیل کرد. همچنین در این دوران متن کتیبه گنبد به دست علیرضا عباسی خوشنویس و با حروف طلایی به خط ثلث نوشته شد.

این پژوهشگر آثار تاریخی اظهار کرد: توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوان‌های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی‌خان از دیگر تغییرات این دوران بود و با گذشت همه این ادوار و با آغاز دوران قاجاریه به حرم امام رضا(ع) توجه ویژه‌ای صورت گرفت.

سومین ضریح حرم مطهر در زمان حکومت فتحعلی‌شاه ساخته شد

وی در خصوص ساخت سومین ضریح این حرم نورانی بیان کرد: سومین ضریح در زمان حکومت فتحعلی‌شاه ساخته شد و بنای صحن آزادی نیز مربوط به این دوره است و ایوان غربی صحن آزادی در این زمان به طلا آراسته و به ایوان ناصری شهره شد و در سال ۱۲۷۵ هجری قمری، قائم مقام نوری به آینه‌کاری روضه منوره پرداخت و رواق‌های توحیدخانه، دارالحفاظ و دارالسیاره نیز آینه‌کاری شد.

وی تاکید کرد: حرم رضوی در جریان حمله مغولان تنها بنایی بود که تخریب نشد و مغولان پس از غارت اموال حرم، به بنای اصلی آن آسیبی نرساندند و مقداری از آسیب‌های وارده نیز در دوره های بعدی ترمیم شد.

قائم مقام تولیت آستان قدس رضوی نیز در زمینه معماری حرم مطهر رضوی، گفت: حرم مطهر رضوی با بهره گیری از معیارهای اسلامی، الگویی بی نظیر در معماری ایرانی اسلامی و با تکیه بر توان متخصصان داخلی، صحن ها و رواق های گسترده ای در حرم رضوی احداث شده است.

سعید عبدالحسینی بیان کرد: بدون تردید ایجاد چنین ابنیه ای در حرم رضوی مایه افتخار و مباهات بوده و الگویی مناسب در سطح جهانی است و این بنای روحانی بارها مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است.

توسعه فضاهای حرم امام رضا(ع) پس از انقلاب اسلامی

وی با بیان اینکه سنگ بنای توسعه فضاهای حرم امام رضا(ع) پس از انقلاب اسلامی نهاده شد، عنوان کرد: حرم رضوی با هنر معماری اسلامی و ایرانی، جلوه های آرامش بخش را در میان دیدگان زائران به نمایش می گذارد و امروز بیش از یک میلیون متر مربع فضای عبادی و زیارتی در حرم مطهر رضوی ایجاد شده است.

قائم مقام تولیت آستان قدس رضوی بیان کرد: پس از انقلاب، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از فضاهای سقف‌دار و ۱۸۶ هزار متر مربع فضای روباز ساخته شد و فضای دو نیم هکتاری از مجموع حرم مطهررضوی به ۶۲ هکتار کنونی افزایش یافت.

مدیرعامل سازمان عمران حریم رضوی هم گفت: بخش بزرگی از توسعه حرم امام رضا(ع)، پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه و ایستایی گنبد انجام شد.

امیر عباس مومنی ادامه داد: صحن های جمهوری اسلامی ، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در همان سال ۱۳۵۹ ساخته شد و بر این اساس طرح توسعه مطابق یک برنامه ریزی۱۰ ساله می بایست تا سال ۹۷ به پایان برسد و در حال حاضر حرم رضوی دارای ۷۰ هزار متر مربع فضای سقف ‌دار زیارتی و ۱۹۹ هزار و ۸۰۰ متر مربع فضای روباز است. وی بیان کرد: ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از فضاهای سقف‌دار و ۱۸۶ هزار متر مربع فضای روباز بعد از انقلاب اسلامی ساخته شده است.

بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج(ع) بستری عظیم و الهام بخش

مدیر عامل سازمان عمران حریم رضوی تصریح کرد: بارگاه ملکوتی حضرت ثامن‌الحجج(ع) برای هنرمندان و معماران بستری عظیم و الهام بخش است و در حال حاضر تمامی رواق‌ها، صحن‌ها، مناره‌ها؛ جلوه گاهی بی‌نظیر از سازه‌های معناگرا و برگرفته از معماری ایرانی اسلامی است.

وی بیان کرد: حرم رضوی با استفاده از معماری سنتی و تاریخی و بهره گیری از مدرنترین تکنولوژی‌ها ساخته شده است و نماهای این حرم با بهره گیری از اسماء و صفات الهی و نام مبارک ائمه اطهار(ع) ایجاد شده و این امر آرامش روحی و روانی زائران را افزایش می دهد.

سقاخانه نمادی از معنویت و آرامش

وی سقاخانه، نقاره خانه و مناره ها را از بخش های مهم حرم رضوی عنوان کرد و افزود: سقاخانه یکی از بخش هایی است که برای زائران نمادی از معنویت و آرامش است و این بنا در وسط صحن انقلاب واقع شده است.

مومنی تاکید کرد: سقاخانه در دوران سلطنت نادر شاه افشار بین سال‌های ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ از سنگ مرمر ساخته شده، افزود: سقفی گنبدی شکل توسط استاد اسماعیل طلاکار؛ بر روی این بنا ساخته و پوششی هشت‌ضلعی روی آن قرار دارد. به گفته وی سقاخانه در سال ۱۳۴۷ بازسازی شد.

ساختمان نقاره خانه یکی از آثار با هویت و تاریخی صحن انقلاب حرم رضوی

مدیر عامل سازمان عمران حریم رضوی ادامه داد: ساختمان نقاره خانه هم یکی از آثار با هویت و تاریخی صحن انقلاب حرم رضوی است و مطابق گفته پژوهشگران نقاره نوازی در آستان قدس رضوی، از اوسط قرن نهم آغاز شد.

مومنی بیان کرد: به جز دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری در تمام شبانه روز دوبار نوبت چیان آستان قدس نقاره می زنند و همواره زمان نقاره نوازی دقایقی پیش از طلوع و غروب خورشید است و با نواختن آخرین ضربت، طلوع و غروب آفتاب اعلام می شود.

وی یادآور شد: در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی دو مناره دارای قدمت با روکش طلا وجود دارد که یکی از این مناره ها در جنوب صحن انقلاب نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن در شمال صحن بالای ایوان عباسی قرار دارد؛ این دو مناره نزدیک گنبد و به صورت منفرد ساخته شده و دارای ارزش فراوانی است.

از دوره تیموری بارگاه امام رضا(ع) عظمت و شکوه بیشتری یافت

حسن بلخاری استاد دانشگاه و نظریه پرداز هنر اسلامی در این زمینه اظهار کرد: معماری حرم رضوی تحت تاثیر مبانی اعتقادی مذهب تشیع قرار دارد و هر فردی با حضور در پایتخت معنوی و با تماشای این هنرها می تواند به راز اعتقادات شیعی و اسلامی پی ببرد.

بلخاری افزود: از دوره تیموری بارگاه امام رضا(ع) عظمت و شکوه بیشتری یافت و معماری و هنر این بنا تحت تاثیر مبانی اعتقادی مذهب تشیع بوده طوری که یکی از مشخصه های فضا در هنر اسلامی استفاده از قوس و مأذنه و گنبد است و این شاخصه می تواند یادآور خدا و بهشت باشد.

وی ادامه داد: می توان به عینه دید که از عصر تیموری به بعد انگاره‌های شیعی وارد هنر و معماری رضوی می‌شود و این فرم‌ها و انگاره‌ها تاثیر بسزایی بر روح و روان آدمی دارد و در خلوتی عاشقانه با خدا و حضرت رضا(ع) نقش بسزایی دارد و به عنوان مثال اسلیمی ها، نوعی حرکت دورانی و طواف گونه ذرات عالم به دور قطب عالم امکان را یادآوری می‌کند.

معمایی که در معماری این گنجینه معنوی نهفته است

این استاد دانشگاه و نظریه پرداز هنر اسلامی با اشاره به معمایی که در معماری این گنجینه معنوی نهفته است، عنوان کرد: بدون تردید در هنر شیعی و معماری حرم مطهر نوعی باطن نگری وجود دارد و در نهان خود نور آسمان و زمین را متجلی می‌کند و هنر و معماری بارگاه رضوی بازتاب دهنده عقاید، ایده‌ها و باورهای هنرمندان شیعه است و این امر همان معما و رازی است که در معماری این مکان روحی نهفته است.

وی بیان کرد: مبانی به کاررفته در هنر اسلامی فطری بوده و طرح، رنگ، نور و فضای باطنی که در هنر اسلامی وجود دارد، با فطرت انسان‌ها در ارتباط است به همین خاطر وقتی هر بیننده ای وارد حرم امام رضا(ع) می شود، بسیار تحت تاثیر معماری این آستان مقدس قرار می گیرد.

برای هر فردی که وارد حرم رضوی می شود تماشای گنبد طلایی که در میان دو ماذنه قرار گرفته یکی از روحانی ترین لحظات زندگی محسوب می‌شود و دل‌های بسیاری با نگریستن به این گنبد و بارگاه، امیدی دوباره یافته بنابراین امروز نباید از کنار معنویت این بنای مقدس و معماری پر رمز و راز آن به سادگی گذر کرد.

گزارش از مرضیه صاحبی