خطرناکترین و امن‌ترین نقاط تهران هنگام زلزله

زلزله تهدیدی قدیمی و همیشگی برای پایتخت محسوب می شود؛ در این میان مکان یابی حاصل از تجربه چند صد ساله مردم ساکن تهران که منجر به تشکیل محدوده ارگ قدیم شهر شده بسیار قابل اعتمادتر از مکان‌یابی سال‌های کنونی در گسترش و احداث شهرک‌های حاشیه‌ای شهر است اما در این محدوده ها نیز اکثر ساختمانها قدیمی است و جز بافت فرسوده محسوب می‌شوند.

حتی تصورش هم ترسناک است… نفس هایی که به سختی کشیده می شود، دست و پایی که زیر سنگینی آوار قادر به تکان دادنش نیستی، فکر آنکه کدام یک از عزیزانت هنوز نفس می کشد و زمان، زمانی که انگار خشکش زده و سنگینی اش وزن آوارها را بیشتر می کند. حتی تصورش هم ترسناک است که زلزله ای پایتخت را بلرزاند و زنده زیر آوار بمانی چون با وسعت و جمعیت شهر تهران شاید آوار برداری ماه ها زمان ببرد. در حالیکه پس از وقوع زلزله احتمال حوادث دیگر مانند نشست زمین، ترکیدگی لوله های گاز ، آب و… نیز وجود دارد و این بدان معناست که بحران گسترده خواهد شد و مدیریت چنین بحرانی به سختی امکان پذیر  است.

زلزله کابوس بسیاری از شهروندان تهرانی است. کابوسی که اگر به واقعیت بدل شود حداقل ۱۴ هزار هکتار از بافت شهری را که ناپایدار است به خاک می کشد.

کدام محله های پایتخت در برابر زلزله مقاومند؟

با وجود سه گسل اصلی شمال، شرق و گسل ری در جنوب کمتر قسمتی از پایتخت را می‌توان یافت که در فاصله‌ای مناسب از این سه گسل باشد. گسل شمال تهران از لشکرک و سوهانک شروع می شود و تا فرحزاد و حصارک و از آنجا به سوی غرب امتداد می‌یابد. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را در بر می‌گیرد.

گسل ری درجنوب تهران نیز که در صورت فعالیت پرتلفات‌ترین گسل کشور است از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت آباد و حرکت روی جاده کمربندی تهران در حد نصاب کوره‌های آجرپزی چهار دانگه پایان می‌یابد. گسل شرق نیز که توانایی قوی ترین زلزله را داراست از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سید خندان امتداد می‌یابد. جالب اینجاست که اکثر حریم‌های انتقال نیروی شهر تهران نیز روی همین گسل‌های زلزله واقع شده است.

در این میان تک گسل ملاصدرا هم که از خیابان شریعتی تا شهرک غرب انتقال یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت آباد و شهرک غرب را نا ایمن ساخته است.

از محلات به نسبت امن تر شهر تهران می‌توان به راه آهن، محور نواب، محور خیابان انقلاب و آزادی، هفت چنار به علاوه ارگ قدیم تهران اشاره کرد. ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می‌شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی را شامل می‌شود.

به نظر می‌رسد که مکان یابی حاصل از تجربه چند صد ساله مردم ساکن تهران که منجر به تشکیل محدوده ارگ قدیم شهر شده، بسیار قابل اعتمادتر از مکان‌یابی سال‌های کنونی در گسترش و احداث شهرک‌های حاشیه‌ای شهر تهران است اما مشکل اصلی این است که در این محدوده ها نیز اکثر ساختمان ها قدیمی است و جز بافت های فرسوده محسوب می شوند.

۷۰ درصد بافتهای فرسوده در نیمه جنوبی شهر

وجود ۱۴ هزار هکتار بافت های فرسوده از یکسو و گسل های متعدد در شهر از سوی دیگر سبب شده که پایتخت کشورمان به شهری ناایمن در برابر زلزله تبدیل شود. شهری که مانند گویی شیشه ای با کوچکترین لغزشی می تواند بشکند و نتیجه اش مرگ میلیون ها انسان باشد. با وجود آنکه زلزله بم موجی از ترس و اضطراب برای مسئولان و شهروندان تهرانی ایجاد کرد و آنها را مدتی به فکر فرو برد که چاره ای برای این معضل بیاندیشند اما کم کم از یادها رفت و حداقل اقداماتی که می توان برای مقابله با زلزله انجام داد نیز آن طور که باید و شاید دنبال نشد.

نوسازی بافت های فرسوده و مقاوم سازی ساختمان ها و سازه های شهری از ابتدایی ترین اقداماتی است که می توان در شهر تهران برای جلوگیری از خسارات و تلفات سنگین هنگام وقوع زلزله انجام داد اما روند نوسازی این بافت ها آن طور که انتظار می رود از سرعت مناسب برخوردار نبوده و حتی بسیاری از ساختمان های جدید نیز از استقامت و استانداردهای پایداری در برابر زلزله برخوردار نیستند.

به گفته مدیر عامل سازمان نوسازی شهر تهران تنها ۳۰ درصد از بافتهای فرسوده شهر طی حدود ۱۰ سال اخیر نوسازی شده است، این درحالیست که  ۳ هزار و ۲۶۸ هکتار بافت فرسوده با ۳ شاخص نفوذ ناپذیری(بلوکهایی که بیش از ۵۰ درصد معابر آن عرض کمتر از ۶ متر دارند) ، ناپایداری(بلوک‌هایی که بیش از ۵۰ درصد بناهای آن ناپایدار و فاقد سیستم سازه است)  و ریزدانه بودن (بلوک‌هایی که بیش از ۵۰ درصد پلاک‌های آنها مساحت کمتر از ۲۰۰ متر مربع دارند) در شهر وجود دارد و چنانچه تنها شاخص ناپایداری را برای بافتهای فرسوده مد نظر قرار دهیم حدود ۱۴ هزار هکتار از بافتهای شهر تهران فرسوده محسوب می شوند .

متاسفانه در حالی که یکی از خطرناکترین گسل های شهر گسل ری است، ۷۰ درصد بافتهای فرسوده نیز در نیمه جنوبی شهر واقع شده است چنانچه منطقه ۱۵ از نظر میزان بافتهای فرسوده چالش دار ترین منطقه تهران محسوب می شود و پس از این منطقه به ترتیب مناطق ۱۲،۱۷،۱۰ قرار دارند. این در حالیست که در بافت های فرسوده شهر، اکثر مدارس و مراکز درمانی هم  فرسوده اند و در برابر زلزله مقاوم نیستند.

پیش‌بینی وضعیت پایتخت پس از زلزله

به طور حتم در صورت وقوع زلزله در تهران بسیاری از ساختمان ها به طور کامل تخریب و یا خسارت اساسی خواهند دید، این در حالیست که خسارات ناشی از زلزله تنها به تخریب ساختمانها منتهی نمی شود چرا که متاسفانه شهر تهران با مشکلاتی مانند مقاوم نبودن تاسیسات آب، برق، گاز ، تلفن و شبکه فاضلاب در مقابل زلزله مواجه است و حوادث پس از وقوع زلزله می تواند وضعیت را بحرانی تر کند.

همچنین یکی از نگرانی هایی که در خصوص زلزله تهران وجود دارد مدت زمان آوار برداری است. چون در پایتخت با چنین وسعت و جمعیتی و به وی‍ژه با وجود برخی بافت های نفوذ ناپذیر آواربرداری بسیار زمان بر است و در چنین شرایطی مشکلات عدیده دیگری به وجود می آید.

در این میان در موضوع نوسازی بافتهای فرسوده مهمترین اصل مشارکت و همکاری شهروندان باشد اما در موضوع مدیریت بحران پس از وقوع زلزله بیش از هر چیز آمادگی و هماهنگی دستگاههای ذی ربط اهمیت دارد تا بتوان خسارات ناشی از زلزله را به حداقل رساند.

احمد صادقی رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در این باره می گوید: آمادگی در برابر زلزله احتمالی تهران بسیار کم است و میانگین آمادگی دستگاه های ذی ربط برای  مدیریت بحران پس از زلزله قابل قبول نیست و نیازمند توجه و هماهنگی بیشتر در این خصوص هستیم.
مدیریت بحران در صورت بروز زلزله در تهران موضوعی نیست که توسط یک سازمان انجام و پیگیری شود و وسعت حادثه احتمالی به حدی است که مدیریت آن از توان و امکانات یک شهر و استان خارج است و نیاز به مدیریتی در سطح ملی دارد.

به گفته وی، با برنامه ریزی درست می توان برای مدیریت تمامی اثرات زلزله برنامه ریزی کرد و با توجه به اینکه در کشور ما مشارکت های مردمی حرف اول را می زند با آگاه سازی و آماده کردن افکار عمومی می توان به مدیریت بهتر چنین بحرانی کمک کرد.

اگرچه طی سال های اخیر اقداماتی که برای مدیریت بحران پس از زلزله در کشور صورت گرفته خوب بوده و قابل مقایسه با قبل نیست اما هنوز هماهنگی ها و اقدامات انجام شده در حد قابل قبول نیست.
این تصور که با وقوع زلزله تمام تهران با خاک یکسان می شود تصور درستی نیست چون ممکن است تمامی گسل ها با هم فعال نشوند اما در هر حال وقوع زلزله در تهران در هر مقیاسی تبعات سنگین به دنبال خواهد داشت.

به گفته رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، این سازمان زلزله را به صورت یک بسته کامل بررسی کرده و مطالعات کاملی در این باره انجام شده است و تمام مخاطرات پس از آن به طور دقیق مشخص شده است. در این میان دستگاه های مختلف نیز دستورالعمل هایی را در خصوص زلزله در دستور کار دارند اما متاسفانه حساسیت و توجه به موضوع زلزله آن طور که باید و شاید میان مسئولان و شهروندان وجود ندارد و پیش از هر چیز باید عزم ملی برای مقابله به زلزله در کشور ایجاد شود.

در حالیکه همه می دانند زلزله در تهران می تواند تبدیل به یک فاجعه شود و جان میلیون ها نفر را بگیرد اما آن طور که باید و شاید شهر برای مقابله با این حادثه آماده نشده است و نه تنها بافت های مسکونی که بسیاری از مدارس و مراکز درمانی نیز در مقابله زلزله به زانو در خواهند آمد.

………………………………………….

گزارش از فاطمه منطق