روشنایی های شهر

درسال های آغازین قرن بیستم، انسان گیج ازچرخش چرخ دنده، ماشین های بخار ،خفه شده در دود وبخار شهرهای صنعتی، بهت زده از هجوم جوامع روستایی و افزایش تمرکز نیروی کار ناشی از این مهاجرت، زندگی شهری خود را می دید که از همه سوی مورد هجوم است. فقر،ضعف در بهداشت عمومی، تضعیف اخلاقیات، فشار ناشی از ساعات طولانی کار، ازدحام در سکونتگاهها ،بخشی از مشکلاتی بودند که زندگی شهری او را به سوی اضمحلال و گسیختگی پیش می بردند.

در پس این دود و غبار و همهمه ی شهری ،نهاد های سیاسی و مذهبی که در واقع صاحبان این کارخانجات به حساب می آمدند وقاعدتا هرگونه اخلال در روند این سودآوری را بر نمی تافتند، محصولی جدید را به کارگران خود عرضه کردند: “شهر مدرن”

محصول جدید که چون اتوپیایی، بازتاب دهنده ی علقه ی انسان به نظم، تقارن هندسی و بازمانده دقتی که از دوران باستان در اعتقادات مذهبی او رشد کرده بود، با حس خودشیفتگی برآمده از پیشرفت های علمی در آمیخت تا در تصویری بس شگرف تر از آنچه اجداد خود از آرمانشهر داشت متجلی شود. در تصویر جدید ،الکتریسیته که گویا چون برچسپ و نشانه ای قرار بود در اولین نگاه با برق سحر خود ،با مسخ بیننده اش انعکاس دهنده پیشرفت های صنعتی علمی در فضای شهری باشد به عاملی مهم و اساسی در سیمای شهر مدرن بدل شد. این عامل تقریبا جدید علاوه بر ایجاد حس امنیت و زیبایی بصری و نیزالقای نوعی آرامش روانی، با بوجود آوردن پیراستگی و پاکیزگی ارمغان دیگری نیزبرای شهرنشینان نوین داشت.

حیات شبانه، آمده بود تا جایگزین آن بخش از حیات روزانه شهروندان شود که اینک با کار در کارخانه ها و بنگاه های اقتصادی پر شده و مسبب افسردگی روحی واجتماعی آنان شده است. هدف حیات شبانه یادآوری ارزش زمان برای کارفرمایان و ادامه همان نظم به ظاهر دقیق و در واقع پر تناقض شهر مدرن به شهروندان خویش بود. شهر چون کارگری که باید در تاریکی به چراغی پناه ببرد، حیات شبانه اش با چراغ های درخشان خیابان ها ،مراکز تجاری-اقتصادی، خانه ها و پارک ها جان می گرفت و ادامه می یافت .

نور که در ناخود آگاه جمعی بشر مدرن نماد و نماینده عقل الهی و حقیقت شناسی شناخته می شد، بر فضای تاریک و سیاه شهرهای صنعتی و نیمه صنعتی تابانده شده بود تا دنیای پاک ومنزه جدید را به او بشناساند. بدلیل تاثیرات روانشناختی آن بر روی انسان و خاصیت جاذب آن برای او ،که یاد آور حس زندگی بود تبدیل به مصالح جدیدی شد که در تمام طراحی های معماری وشهر سازی نقشی اساسی بازی می کرد و این احساسات را به شکلی مصنوعی به مدد تکنولوژی هایی که دنیای مدرن با خود به ارمغان آورده بود، تحریک می کرد. نور از فیلتر تکنولوژی رد می شد و در جاهایی با سنت های معماری در می آمیخت و برای فضا های جدید تعریف می شد.

سازه های بلند و عظیم شهر مدرن به مدد آن دست نیافتنی ، پیچیده و مدهوش کننده تر می شدند. تبلیغات نئونی فروشگاه ها، سینما ها ومراکز تجاری در تاریکی شبانه چون ایماژی ،رهگذران را در موقعیتی ابژکتیو قرار می دادند تا آنها را به تسخیر خود در بیاورند. میادین فقط باید می درخشیدند و گاه با آب نمایی ،حوض روضه رضوان می شدند. پارک ها، محل های بازی و فضا های سبز در زیر چراغ های بزرگ و کوچک در جستجوی ساختن تصویری نزدیک به سیمای روزانه خود بودند. حیات شبانه امنیت خود در خیابان ها ،کوچه ها،ساختمانها و فضاهای شهری جدید را به کمک همین نور مصنوعی تامین می ساخت.

اکنون که به شکلی موجز و مختصر در سطور بالا به نحوه ورود و نقش روشنایی شبانه در شهر مدرن پرداختیم آن را در سیمای شبانه شهر تهران پی می گیریم.

در اواخر دوره قاجار ،”اداره روشنایی” که جزیی از اداره احتساب بود در سازمان بلدیه شهر تهران تاسیس شد .این اداره در آن زمان مسئولیت روشنایی و نگهداری چراغ های فانوسی نصب شده در اطراف ارگ، باب همایون، خیابان های علاء الدوله (فردوسی فعلی) ولاله زار را بر عهده داشت. بعد تر اولین کارخانه تولید روشنایی شهر تهران که بوسیله لوله کشی گاز کاربیت روشنایی خیابان های اطراف عمارت شاهی را تامین می کرد، در خیابان چراغ گاز تاسیس شد ودر سال ۱۲۶۴ هجری شمسی اولین کارخانه چراغ برق (کارخانه امین الضرب) طی سفر مظفرالدین شاه به روسیه خریداری شد، برق جایگزین گاز و نام خیابان چراغ گاز به چراغ برق تبدیل شد.

شتاب گرفتن حرکت به سوی مدرنیزاسیون، با اقداماتی از جمله احداث خیابان ها و میادین، توسعه معابر قدیمی و نظارت جدی و پیگیر در امور درختکاری خیابان ها، نظافت و جمع آوری زباله های شهری، تغییر سازمان بلدیه به شهرداری واحداث ساختمان شهرداری ها و تامین بودجه ی آن ها، زیر ساخت های لازم را برای شکل گیری شهر مدرن آماده ساخت.این روند پس از شهریور ۱۳۲۰ با توجه به افزایش جمعیت شهری تهران و همچنین بوجود آمدن فضای سیاسی –فرهنگی مناسب تر،سرعت و کیفیت بهتری یافت. گسترش تدریجی معماری مدرن، محوطه سازی میادین بزرگ شهر و آراسته کردن آنها با آثار حجمی-بصری و آب نماها، بوجود آوردن پارکها وفضاهای سبز جدید از دل محلات قدیمی( از جمله تبدیل محله قدیمی سنگلج به پارک شهر ، میدان مشق سابق به باغ ملی وگورستان متروک جنوب شهر به باغ فردوس ) و احداث پارک های جدیدی چون کافه شهرداری (پارک دانشجو فعلی)، پارک ساعی و پارک ملت با الگوهای پارک سازی جدید، زمینه را برای استفاده از تجهیزات مدرن روشنایی و نورپردازی فراهم آورد.

در سال های پس از انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی با توجه به موقعیت خاص کشور و بسیج شدن تمامی توان وبودجه کشور برای دفاع از مرز های آن ،فرصت آنچنانی برای توسعه نورپردازی های شبانه شهری تهران بوجود نیامد ولی پس از پایان جنگ تحمیلی و آغاز دوران سازندگی با توسعه فعالیت های زیر بنایی در کشور و ادامه پیدا کردن طرح جامع شهر تهران ،توسعه فضاهای شهری ،ایجاد پارک های کوچک و بوستان های محلی و بخصوص رونق شبکه بزرگ راه های تهران و همچنین ورود تکنولوژی های جدید نورپردازی ،زمینه بار دیگر برای توسعه و اصلاح بخش های روشنایی و نورپردازی شهری مهیا شد.

اما وضعیت کنونی نورپردازی شهر تهران شاهد حرکت چشمگیری نبوده است و با توجه به اهمیت و وسعت شهری تهران که آن را در زمره ی بزرگترین شهرهای منطقه و جهان قرار می دهد ،نورپردازی در فضای شهری آن بیشتر یک موضوع فانتزی است.وضعیتی که به دلیل نبود یک هویت شهری منسجم تشدید شده است. وجود ساختمانهای با ارزش تاریخی و فرهنگی در شهر تهران پتانسیلی است که می توان با تصویب ضوابط، مقررات و الزاماتی خاص واستفاده از تکنولوژی های نوین نورپردازی در کنار دیگر فضاهای شهری از آن بهره برد و سیمای شبانه شهر را متحول کرد.

میادین و گره های شهری تهران به عنوان یکی از مهمترین فضاهای شهری که باید در نورپردازی شبانه ی آنها به دلیل قدمت تاریخی بخش عمد ه ای از آنها ،دقت بسیار کرد.

قاعدتا اگر ترافیک را مهمترین مشکل شهری تهران بدانیم ، بزرگراه ها وشبکه ارتباطی به سبب نزدیکی که با این مشکل دارند بخشی وسیعی از فضای شهری هستند که تامین امنیت و روشنایی آن نیازمند حجم عظیم نور و شبکه روشنایی گسترده است. حجم و گستردگی که میزان بالای برق مصرفی در آن ،آلودگی نوری شدید و هزینه بری بالایی را در پی دارد وسیاست ها در این زمینه می بایست در جهت کاستن این مشکلات با استفاده از تکنولوژی های جدید( همچون چراغ های فوق کم مصرف LED و سیستم رشته های نوری ) باشند.

مسجد ولی عصر

مساجد ، اماکن متبرکه ، سفارت خانه ها و ساختمان های قدیمی(خانه های چهره های فرهنگی وسیاسی،کاخ ها و. . .) از دیگر مکان هایی در سطح شهر تهران هستند که می توان با لحاظ کردن دیدی زیبایی شناسانه در نور پردازیشان نقش ارزنده ای در سیمای شبانه تهران ایفا کنند.چند سال پیش سازمان زیباسازی شهر تهران ،طرح نورپردازی بخش عمده ای از مساجد شهر تهران را اجرا کرد.

جمعیت بسیار بالای عابران پیاده در شهر تهران ،پیاده رو ها را یکی دیگر ازفضاهای شهری کرده است که با نورپردازی پویا و زیبا می توانند تبدیل به مسیرهایی امن، خاطره انگیز و سرزنده برای شهروندان شوند . ازجمله مشکلات مهم در این زمینه ،آماده نبودن ویا نامناسب بودن کف سازی بخش زیادی از این پیاده رو ها می باشد که بستری برای ایجاد المان وطراحی مسیر می توانند باشند. بخش های تجاری شهر از دیگر مکان های مهمی می باشند که آشفتگی نورپردازی و روشنایی و در آنها را می توان با ایجاد ضوابط و مقررات استاندارد سامان بخشید و به چهار چوبی اصولی و قانونمند رسید.

طرحی چون”طرح جامع روشنایی ” که در سازمان زیبایی سازی شهر تهران تهیه و تدوین شده است اگر به سمت ضابطه شدن پیش برود و منابع مالی جهت اجرایی شدن هر چه بهتر آن با استفاده از تکنولوژی های نوین توسط نیروهای متخصص و کارآمد تامین شود ،الگوهایی را می تواند در سطح بسازد که هم تفاوت کیفیت را در نورپردازی شهری ببینیم و هم زمینه ای برای مطا لعه و تحقیقات بیشتر برای شناخت و رفع عیوب در نورپردازی شهری باشد.

ح.طاهری