شهرنشینی بی رویه و پیامدهای اجتماعی – فرهنگی آن

شهرنشینی بی رویه و پیامدهای اجتماعی – فرهنگی آن

مقدمه

کره زمین رد حال تبدیل شدن به دنیائی از شهرها است. به طوری که قرن بیستم شاهد توسعه چشمگیر شهرها چه از لحاظ تعداد و چه از نظر وسعت بوده است (اسکورو، ۱۳۷۲). در ابتدای قرن نوزدهم حدود سه درصد از جمعیت دنیا در نواحی شهری زندگی میکردند. این تعداد در ابتدای قرن بیستم به حدود ۱۵ درصد و در اواخر قرن ۱۹ به حدود ۴۶ درصد رسید. در سال ۲۰۰۰ این مقدار به ۲/۴۸ درصد افزایش یافت. بررسی ها و مطالعات انجام شده نشان میدهد که در سال ۲۰۲۵ به ۵/۶۲ درصد خواهد رسید. بر این اساس در این سال قریب به دوسوم جمعیت دنیا در شهرها زندگی خواهند کرد (Bradshaw, ۱۹۸۷).

نگاهی به روند رشد افزایش جمعیت کشورهای در حال توسعه بسیار نگران کننده تر از کل جهان می باشد. به عنوان مثال، در سال ۱۹۶۰ سهم اینگونه کشورها از ۱۹ کلان شهر در جهان ۹ منطقه شهری بوده است. در حالیکه این تعداد در سال ۲۰۰۰ به ۵۰ کلان شهر از مجموع ۶۶ مادر شهر رسیده است. (Lo, Fu-Chen ۲۰۰۱) این در حالی است که تفاوت های ماهوی بین عوامل به وجود آورنده شهرنشینی و پیامدهای آن در جهان سوم با کل جهان و به خصوص کشورهای توسعه یافته وجود دارد (Roberts, ۱۹۷۸) تفاوت های موجود در سطوح شهرنشینی و میزان رشد در این دو سیستم بیانگر تفاوتهای موجود در سیستم های اقتصادی – اجتماعی است که ریشه در فرآیندهای تاریخی، فرهنگی و … دارد. در کشورهای غنی پردرآمد، ساختارهای شهری به روشنی تعریف شده اند. رشد جمعیت در حداقل است و روند مهاجرت بین شهری ناچیز می باشد. اما برای یک کشور در حال توسعه، این چشم انداز شهرها و این ارزیابی خوش بینانه گیج کننده است.

همانطور که بیان شد، زمین تا چند ده هزار سال پیش از هر نوع ترکیب ساختمانی که ساخته دست انسان باشد خالی بود. این سکونتگاه ها به تدریج فشرده تر شدند، به صورت دهکده و پس از آن به صورت شهر درآمدند. از چند قرن گذشته به این سو، شهرها از هسته های سکونتی ساده انسان تبدیل به واحدهای بسیار پیچیده شدند. با وجود آنکه پیدایش شهر، تاریخی به نسبت طولانی دارد، اما شهرنشینی در سطح گسترده دارای تاریخی کمتر از ۲۰۰ سال است.

فرآیندها و اشکال شهرنشینی

براساس برآوردهای انجام شده، میزان جمعیت شهرنشین که در سال ۲۰۰۰ حدود ۲/۴۸ درصد از کل جمعیت دنیا را به خود اختصاص داده بود، در سال ۲۰۱۰ به ۸/۵۳ و در سال ۲۲۵ به ۵/۶۲ درصد خواهد رسید. این در حالی است که ارقام فوق الذکر برای کشورهای در حال توسعه که پیش بینی مقادیر موردنظر را به ترتیب ۲/۸۱ و ۴/۸۵ درصد نشان میدهد، از درصد جمعیت شهرنشین در کشورهای بسیار توسعه یافته بیشتر است. اما با توجه به چگونگی رشد و سوابق اقتصادی و اجتماعی این دو گروه چالشهای بسیار اساسی را در برابر دید دانشمندان قرار میدهد. بررسیهای انجام شده نشان می دهد که میزان شهرنشینی در فاصله زمانی ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ افزایش و از آن به بعد کاهش خواهد یافت. با توجه به سطح بسیار بالای شهرنشینی در کشورهای توسعه یافته در سال ۱۹۷۰، میزان شهرنشینی به صورت قابل ملاحظه ای پائین تر از میزان شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه بوده است.

مقایسه روند میزان شهرنشینی برای کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در دنیا نشان میدهد که در مناطق در حال توسعه به دلیل میزان بالای رشد جمعیت، مناطق شهری، نقش بیشتری در روند افزایش کل جمعیت دارند. به عبارت دیگر با وجود درصد بالا و روند کلی، میزان افزایش رو به کاهش بوده است. به عبارت دیگر درست است که نسبت جمعیت شهرنشین در مناطق توسعه یافته در ۱۹۹۰، ۲/۷۴ درصد و در سال ۱۹۹۵ به ۷۶ درصد رسیده است. اما میزان رشد برای دوره ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ سالانه حدود ۴۸ درصد و همین مقدار برای دوره ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۰ حدود ۴۹ درصد و در دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۵ به حدود ۳۴ درصد خواهد رسید.

در عین حال بایستی توجه داشت که تغییر جهت در شهرنشینی از بزرگترین شهرها به شهرهای متوسط به معنی کاهش شهرنشینی نیست، بلکه به معنای تغییر در سلسله مراتب شهری در جهت رشد شهرهای کوچک و متوسط است که در واقع رسیدن به یک توازن در روند شهرنشینی محسوب میشود. بنابراین برای تجزیه و تحلیل فرآیند هشرنشینی باید علاوه بر سطح و میزان شهرنشینی، خصوصیت ساختار شهری مورد مطالعه قرار گیرد. (Tilly, ۱۹۷۴) در این حالت مشخص میگردد که سطوح شهرنشینی مشابه ساختارهای متفاوتی را خلق خواهد کرد. بهعبارت دیگر در یک کشور مکن است اغلب جمعیت شهرنشین در یک شهر جمع شود در حالی که در کشور دیگر این تعداد به طور متوازن بین شهرهای بزرگ، متوسط و کوچک توزیع گردد. درست مانند روندائی که در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته، در حال وقوع می باشد. یعنی در کشورهای گروه اول جمعیت شهری عمدتاً از نظر مکانی در بزرگترین شهرها متمرکز شده و الگوی اولیه شهرنشینی را به نمایش میگذارد (Gugler, ۱۹۹۸) در این حالت رشد جمعیت در کشورهای در حال توسعه فشار زیادی بر شهرهای معدودی می گذارند که در حال جذب افزایش جمعیت شهری می باشند. در نتیجه اگر نگرانی و چالشی مشاهده می شود مربوط به نحوه توزیع جمعیت شهری است. برای بررسی دقیق تر ساختار شهری میتوان توزیع جمعیت در شهرهای بزرگ را مورد بررسی دقیق تر قرار داد. در سال ۱۹۷۰ تعداد شهرهای با جمعیت شهری ۴ میلیون و بالاتر ۲۳ شهر و در سال ۱۹۸۰، ۳۵ شهر بوده است. در این دوره سهم اینگونه شهرها در سال ۲۰۲۵ به ۱۳۵ شهر و شامل ۲۵ درصد کل جمعیت شهری خواهد بود. در دوره مورد بررسی شهرهای ۱ تا ۴ میلیون نفری تقریباً ثابت و سهم شهرهای با جمعیت کمتر از یک میلیون نفر همچون دهه ۱۹۷۰ در حال کاهش خواهد بود.

مقایسه های انجام شده نشان می دهد که در مناطق توسعهیافته، نسبت کل جمعیت شهری در بزرگترین طبقه شهرها در طول دهه ۱۹۷۰ ثابت باقی مانده و پیش بینی میشود در طول سالهای ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۵ بهطور مدام کاهش پیدا کند. روندی که نشانگر بازگشت به سوی شهرهای بزرگ است. برعکس تجمع جمعیت در کشورهای توسعه یافته بیشتر به طرف شهرهائی است که در سلسله مراتب شهری در طبقات پائین تر قرار دارند. به طور کلی تفاوتهای بنیادی فرآیندهای شهرنشینی و شهری شدن جهان سوم و کشورهای سرمایهداری غرب را میتوان چنین توصیف نمود: شهری شدن جهان سرمایه داری طی ۲۰۰ سال و در اکثر نقاط حداقل در مرحله آغازی با تأنی صورت گرفته است. اما در جهان سوم با شروع فرآیند شهری شدن، شبکه همگونی سنتی شهری کاملاً تحت تأثیر قرار گرفته، چند شهر و در اکثر موارد فقط یک شهر با سرعتی چشمگیر رشد خود را آغاز کرده است و تمامی تحولات فضائی – مکانی کشور تحت تأثیر این شهر یا چند شهر محدود بوده است. این امر به پدیده بزرگ سری یا ماکروسفالی در شبکه شهری جهان سوم جان بخشیده و تمامی تحولات اقتصادی، جمعیتی و حتی سیاسی و اداری کشور را تحت الشعاع قرار داده است.

علاوه بر آن در جهان پیشرفته ترکیب سه عامل انقلاب سبز و یا تشدید استثمار دهقانان برای تولید سوداگرانه محصولات کشاورزی، غارت جهان سوم یا تحمیل غرامت جنگی و رونق سرمایه داری تجاری در راههای دور، انباشت اولیه لازم برای سرمایه گذاری صنعتی را فراهم آورده و صنعتی شدن با کندی با شروع از صنایع سبک و تبدیل تدریجی کارگاه به کارخانه صورت پذیرفت.

ساختارهای شهری موجود

در سال ۱۹۷۰ نیمی از ۳۵ شهر بزرگ دنیا در کشورهای توسعه یافته قرار داشت، ولی افزایش جمعیت شهری در مناطق در حال توسعه وضعیت را به شدت متحول کرد و سهم کشورهای در حال توسعه را افزایش داد. در این مناطق حتی شهرهائی که میزان رشد نسبتاً پائینی دارند. بهدلیل آنکه جمعیت پایه آنها بسیار بالا است، تعداد جمعیت افزوده شده بر آن بسیار زیاد خواهد بود. بهعبارت دیگر شهر ۴ میلیون نفری حتی اگر نصف میزان رشد کل جمعیت شهری را به خود اختصاص دهد، در طی حدود ۵ سال ۸۰۰ هزار نفر و در ۵ سال بعدی یک میلیون نفر بر جمعیت قبلی خود می افزاید (Todaro, ۱۹۷۹) این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته بزرگترین شهرها رشد نسبتاً پائینی داشته و در مواردی رشد منفی دارند.

مؤلفه های رشد

در شرایط مساوی را در صورتیکه هیچگونه پیشگیری در رابطه با ازدیاد جمعیت صورت نگیرد، رشد طبیعی جمعیت در مناطق شهری بسیار بالاتر از روستاها است. زیرا در مناطق شهری امکانات بهداشتی، درمانی و تغذی های به مراتب فراوانتر از روستاها می باشد اگرچه این روند افزایش معمولاً به دلایل متعدد و از جمله مشغله افراد، سطح فرهنگ، سواد و غیره از حد زیادی تحت کنترل درمی آید. در عین حال آنچه که از بررسیها و تحقیقات انجام شده برمی آید. آن است که در سطوح متوسط شهرنشینی، رشد جمعیت شهری در مرحله اول حاصل رشد طبیعی جمعیت است. ساختار سنی در این مرحله چنان است که افزایش جمعیت شهری بیش از جمیت روستائی میباشد. در سطوح بالای شهرنشینی، به دلیل اینکه از رشد طبیعی جمعیت کاسته میشود مهاجرت، بخش عمده رشد جمعیت شهری را تشکیل می دهد. و این امر در کشورهای توسعه یافته به وضوح قابل مشاهد است. در عین حال میزان رشد جمعیت شهری از طریق مهاجرت و افزایش طبیعی جمعیت برای کشورهای در حال توسعه بالاتر از کشورهای توسعه یافته است (United nations, ۱۹۸۵).

بهطور کلی مجموع افزایش طبیعی جمعیت و مهاجرت خالص سبب رشد سریع جمعیت شهری می شود، اما رشد سریع شهرنشینی منجر به ثبات یا کاهش جمعیت روستائی در کشورهای در حال توسعه نشده و در بسیاری از کشورها جمعیت مطلق روستائی بیش از جمعیت مطلق شهری است.

همین باعث میشود که همیشه سیل مهاجرت از روستاها به شهرها روان باشد. این روند را بیتوجه به برنامه های عمرانی و اجتماعی روستاها و صرف هزینه های هنگفت زرق و برق های شهری تشدید مینماید. در واقع این مسائل مشکلات جاری روستاها یعنی بیکاری، فقر، جرم و جنایت و غیره را به شهرها انتقال می دهد. این دور بسته صرف هزینه های بیشتر و بیشتر ار در میحط های شهری ضروری ساخته و همچنان معضل موجود را پیچیده تر و نیز غیرقابل حل جلوه گر می نماید.

آثار و پیامدهای شهرنشینی فزاینده

شهرنشینی اگرچه باعث رفاه و راحتی انسان ها می شود، گرفتاریهائی را نیز به دنبال دارد. از جمله مسئله در خطر افتادن بهداشت و سلامتی افراد است. افزایش جمعیت موجب بروز مسائلی همچون افزایش ترافیک، افزایش کارگاه های کوچک و بزرگ، افزایش حجم زباله و … می شود. این مسائل باعث ایجاد انواع آلودگی های شهری مثل آلودگی هوا، آب و آلودگی صوتی میگردد.

علاوه بر مشکلات فوق به دلیل گسترش کمی و کیفی نقاط شهری، روابط اجتماعی افراد، روش زندگی آنها، ساختار شخصیتی و … شهرنشینان ینز تحت تأثیر قرار گرفته و به قول جامعهشناس شهری لوئیس ورث آنها دیگر کمتر در امور غیررسمی نظیر خانواده و دوستان شرکت میکنند. به این معنا که روابط انسانی، عاطفی و خویشاوندی در نقاط شهری شدیداً کمرنگ می گردد (شیخی، ۱۳۷۸).

به طور کلی گرایش به سوی شهرهای بزرگ و توسعه شهرنشینی، مهاجرت روستائیان، سکونت مهاجرین در اطراف شهر و رشد بالای طبیعی سبب پیدایش مشکلات مختلفی در شهرها میشود که معمولاً با آسیب های اجتماعی در شهرها همراه است. به همان نسبت که رشد شهرها و جمعیت شهرنشین تسریع شده است. شهرهای بزرگ جدید نیز از گوشه و کنار جهان سربرآورده اند و به همان نسبت، فقر، جنایت و آلودگی های وحشتناک زیست محیطی افزایش یافته است.

به هر صورت، به دنبال رشد جمعیت و افزایش اشکال مختلف مهاجرت، تراکم جمعیت در نقاط مختلف شهری رو به افزایش است.

همین طور، تسهیلات زیربنائی نظیر منابع آب، راه ها، مسکن و نظیر آن تحت فشار و بهره برداری بیش از حد قرار می گیرد. تنها در صورت برنامه ریزی دقیق، به هنگام و متناسب می توان نیازهای اساسی شهرنشینان را پاسخ گفت. باید گفت که کم و کیف شهرها در عصر حاضر به شکل بی سابقه ای در حال تغییر است. یعنی، هم نیازهای شهری افزایش یافته است و هم تعداد شهرها رو به افزایش هستند که این وضعیت نیاز به برنامه ریزی مستمر شهری دارد (شیخی، ۱۳۷۸).

در بررسی پدیده فوق، اکثر اندیشندان شهری پدیده مهاجرت را بیش از سایر موارد مورد توجه قرار می دهند. به همین دلیل اعتقاد دارند که جمعیت مهاجر ناهماهنگی های فرهنگی زیادی با جعیت شهر داشته و علاوه بر آن شیوه زندگی روستائی، پائین بودن سطح سواد و غیر ماهیت حرفه و زندگی حادث شده برای مهاجرین بسیاری از تفاوتهای قبلی آنها را دچار دگرگونی شدید می نماید. مطالعات انجام شده نشان میدهد که معمولاً انحرافات اجتماعی از قبیل جنایت، خودکشی، اعتیاد و سرقت در نواحی خاصی از شهر صورت می گیرد. جائیکه معمولاً تراکم جمعیت بالاتر و فقر بیشتر است. نواحی که جمعیت مهاجرنشین در سطح بالاتری بوده و به همین دلیل گوناگونی نژادی و فرهنگی در بالاترین سطح خود می باشد. در چنین نقاطی تحرک مکانی بیشتر و جنایت و فساد که نتیجه فقدان سازماندهی اجتماعی است چهره بارزتری دارد (Lander, ۱۹۷۹).

در بررسیهای انجام شده در ایران مشخص شده است که مناطق مساعد برای توسعه اعتیاد و آلودگی به مواد مخدر آنهائی است که اکثر ساکنین آنها مهاجرین هستند و شرایط اقتصادی نامطلوبی دارند (ساداتی، ۱۳۶۰) در مطالعهای دیگر مشخص شده است که جرایم مهاجرین بیش از ۳/۲ درصد کل جرایم بوده است (آشوری، ۱۳۷۱) بررسیها نشان می دهد که تهران بهدلیل تراکم جمعیت و مهاجرت وسیع افراد به این شهر بعد از سیستان و بلوچستان بالاترین سهم را در کشف موادمخدر، تعداد معتادان و قاچاقچیان دارد. در سال ۱۳۶۲ معتادین ۵/۲۵ درصد به سیستان و بلوچستان و ۳/۱۸ درصد به تهران اختصاص داشته است. میزان هروئین کشف شده در تهران در همین سال ۴/۲۷ درصد بوده است (توسلی، ۱۳۷۱) بالا رفتن بیکاری، افزایش قیمت ها و رقابت در تأمین نیازهای اساسی، مشاغل کاذب و … از جمله مشکلات دیگری است که به تبع افزایش جمعیت در شهرها حادث میشود.

یکی از مسائل اساسی دیگر که نتیجه بلافصل رشد شهرنشینی است، توسعه حاشیه ها و حاشیه نشینی شهری است. حاشیه نشینان، ضمن اینکه از لحاظ اقتصادی در وضعیت کاملاً نامساعدی قرار دارند از برخوردهای اجتماعی فراوانی رنج میبرند. توسعه انواع جرایم بزرگ و کوچک از جمله ویژگی های غیرقابل انکار حشایه نشینی تلقی می شود.

به طوری که بیش از نصف جمعیت بیشتر شهرها در کشورهای در حال توسعه، در شهرک های کثیف و در زاغه ها زندگی می کنند. به عنوان مثال تنها در بمبئی بیش از ۶۰ درصد مردم در آلونکهای زاغهای و ۷۰۰ هزار نفر دیگر در خیابانها می خوابند.

پیشنهادات و راهکارها

مردمان عصر حاضر از محیطهای شهری خود خشنود نیستند. برای تغییر وضعیت حاضر و استوار گرداندن آن بر مبنائی رضایت بخش میباید بدون هرگونه درنگ نسبت به پایان یافتن عوامل و عناصری که باعث اختلال در زندگی شهری شده است، اقدام نمود. یکی از مهمترین پارامترها در این زمینه علاوه بر پیشرفت در زمینه های فنآوری و صنعت، افزایش سرگیجه آور جمعیت جهانی است که به شکل بحران جمعیتی ظاهر میگردد، و تمایل عمومی این جمعیت به زندگی در شهرها است که بایستی قبل از هر اقدامی نسبت به چارهجوئی برای آن راهکارهای مناسب اندیشیده شود.

مطمئناً همه آنها که بهسوی شهر می آیند به خاطر زرق و برق های شهری و نقاط تفریحی و … نیست. اکثر قریب به اتفاق آنها در پی شغل و درآمد کافی میگردند که کمتر در روستاها و دهکده های ما پیدا می شود. بدون برنامه ریزی اقتصادی و تأمین حداقلی از رفاه نگهداشت جمعیت در مناطق روستائی خیالی بیش نیست. تا زمانیکه این تثبیت جمعیتی انجام نشده است، برنامه ریزی شهر و مدیران شهرها همیشه دنبال رو حرکت و رشد سریع جمعیت خواهند بود. در این حالت نیز همچنان شهرها با آلودگی، جرم و جنایت، بیکاری و هزاران مشکل دیگر دست به گریبان خواهند بود.

بنابراین برنامه ریزی شهری بدون برنامه ریزی برای توزیع صحیح جمعیت معنا ندارد. هنگامیکه این مهم به انجام رسید و در واقع ساختار کلی آمایش سرزمین شکل گرفت برنامه های جزئی و موردی نیز در چارچوب و قالب های اصلی برنامه ریزی مثمرثمر خواهد بود. آنگاه می توان از طریق کاربرد اصولی که فرهنگ مبتنی بر زندگی را پایه گذاری کرده و شهر را به آبادی انسانگرا مبدل میسازند. مأمنی زیباتر و مناسب تر برای انسان فراهم نمود. این اصول عبارتند از: (یاراحمدی، ۱۳۷۸).

الف – نظم ارگانیک – شکلی از نظم که هنگام وجود توازن بین نیازهای اجزاء و نیازهای کل آبادی برقرار میشود. نظم ارگانیک با ملاحظات هنرمندانه نیز سروکار دارد. شهر به عنوان اثر هنری و معمارانه می باید به مفهوم واقعی کلمه زیبا باشد.

ب – مشارکت مردمی – با محتوای احترام و مسئولیت متقابل مشارکت مردمی به معنای حضور به هم رساندن آزادانه، بهره وری درست و عادلانه از مکان و داشتن دخالت آزادانه در شکل گیری شهر می باشد. این مشارکت نوعی بینابین از

مسئولیت است که در آن بناهای شهری با نظارت معماران و شهرسازان همشهری، به دست استفاده کنندگان کاملاً آگاه طراحی و برپا داشته می شوند.

ج – شناخت محیطی – زبانی که بر پایه اندریافت پدیده شناختی از جهان استوار است. اندریافتن پدیده شناختی ساکنین شهرها را با شناختی بهتر نسبت به محیط و بالاتر از آن نسبت به خویشتن مجهز می سازد. بی خانگی و بیگانگی دو عارضه ناشی از فقدان شناخت از خویشتن هستند.

متن کامل shahrsazionline _11_

دکتر رستم صابری فر – عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور