پایان نامه توسعه پایدار شهری جهت مقابله با بحران آب؛ کلان شهر تهران

نویسنده:  احسان بی نیاز
استاد راهنما: دکتر محمدرضا مثنوی- دکتر مهرداد نظریها
استاد مشاور: دکتر سید حسین هاشمی
تاریخ شروع: ۱۳۸۹/۱۰/۱۲
دانشگاه: تهران
مقطع: کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی: مدیریت در سوانح طبیعی

این پایان نامه مورد حمایت مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران قرار گرفته است.

چکیده
تهران از گذشته با معضل کم آبی روبرو بوده است و برای تامین آب موردنیاز خود از دست اندازی به حوضه های مجاور کوتاهی نکرده است. با توجه به روند رو به رشد تقاضای آب و محدودیت منابع، در آینده ای نه چندان دور وقوع بحران آب در تهران بسیار محتمل است. با هدف جلوگیری از این بحران، ابتدا لازم است تا تحلیلی دقیق و کاربردی از وضعیت سامانه آب شهر تهران به عمل آید. در این تحقیق تلاش شده است تا از منظر "توسعه پایدار شهری" به عناون دیدگاهی نسبتا جدید در توسعه شهری، مولفه های سامانه آب شهری مورد بررسی قرار گرفته و میزان پایداری سامانه آب کلان شهر تهران تعیین شود. به منظور تعیین سطح پایداری سامانه آب تهران، بایستی با استفاده از یک سری معیارها و شاخص های کمی و کیفی متناظر، به صورت سیستماتیک پایداری سامانه را در حالت کلی و به تفکیک حوزه های مختلف سنجید. در این تحقیق پس از ارائه یک تعریف بنیادین از سامانه پایدار آب شهری، معیارهای سنجش پایداری بر مبنای شاخص شناسی در توسعه پایدار، معیارهای پیشنهادی صاحب نظران و همین تعریف بنیادین استخراج شد. سپس با استفاده از تلفیق روش تحلیل سلسله مراتبی و طیف لیکرت نظرات خبرگان از طریق ماتریس ها و پرسشنامه جمع آوری شد و مورد محاسبه و تحلیل قرار گرفت. در این راستا، چه در جهت افزایش سازگاری ماتریس ها و چه در جهت کنترل مطلوبیت نظرات خبرگان در تکمیل ماتریس ها و پاسخگویی به سوالات پرسشنامه از یک سری شاخص بهره جویی شد. در نهایت با محاسبات انجام شده مشخص شد وزن مطلق سلسله مراتبی پایداری سامانه آب شهر تهران ۵۹۲/۰ از یک است. بر این اساس می توان گفت سامانه آب تهران در حالت نیمه پایدار قرار دارد.

کلید واژه
توسعه پایدار، سامانه آب شهری، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی، کلان شهر تهران

خلاصه پروژه:

در سر آغاز قرن ۲۱ بسیار بیشتر از هرز مانی در تاریخ تمدن، کلان شهرها با تحولات سریع و پی در پی روبرو هستند. در سال های اخیر آب به عنوان یکی از محورهای عمده توسعه جوامع شهری و روستایی با توجه به پیشرفت های شگرف تکنولوژیک، دگرگونی سبک زندگی، افزایش شدید جمعیت و . . . بیش از پیش مورد تقاضا قرار گرفته است. تقاضای فزاینده از یک طرف و ثابت بودن میزان منابع آبی از طرف دیگر در نهایت منجر به بروز بحران آب و به تبع آن وضعیت ناگوار، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خواهد شد. این تحقیق با استفاده از دیدگاه توسعه پایدار شهری به مثابه یک نگاه بلند مدت و خردمندانه، چارچوبی کل نگرانه و راهبردی برای مقابله با بحران آب در کلان شهر ها همانند تهران (به عنوان مطالعه موردی) پیشنهاد کرده است. لازم است این چارچوب همزمان بتواند اجزاء سامانه آب شهری را به صورت جزء به جزء نیز مورد بررسی قرار دهد تا راهکار های نهایی هم در سطح کلان و هم در سطح خرد قابل ارائه باشند. بدین منظور پس از ارئه یک تعریف بنیادین از سامانه پایدار آب شهری با بهره مندی از شاخص شناسی در توسعه پایدار و شاخص های بحران آب، معیارها و زیر معیارهای پایداری سامانه آب شهری مشخص شد. سپس با استفاده از تلفیق تکنیک AHP و طیف نگرشی لیکرت میزان پایداری سامانه آب کلان شهر تهران بر مبنای معیارهای تدوین شده مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه کلی تحقیق مشخص کرده است که سامانه آب تهران در وضعیت نیمه پایدار قرار داد. در نهایت بر مبنای نتایج کلی و جزء به جزء راهکارهای اصلاحی در سطوح پیشنهادی به عنوان راهبردها، سیاست ها و پروژه ها ارائه می شوند.

اهداف تحقیق :

  آب در شهرها در چهار بخش خانگی، صنعتی – تجاری، همگانی و تلفات مصرف می شود. از مصارف یاد شده بخش خانگی بیشترین مقدار مصرف را داراست که این مقدار با جمعیت شهر ارتباط مستقیم دارد؛ به طوری که به تبع افزایش جمعیت، مقدار مصارف خانگی افزایش می یابد. مصارف خانگی نیز بسته به ترقی سطح زندگی افزایش می یابد. توجه به بهداشت و پاکیزگی که عمدتا در شهرهای بزرگ بیشتر است و همچنین افزایش درآمدها باعث شده تا سرانه مصرف در شهرهای بزرگ افزایش یابد. در نظر داشتن این نکات از یک طرف و توجه به این نکته که کشور پهناور ایران به طور کلی کشور کم آبی محسوب می شود از طرف دیگر، باعث می شود تا تحقق توسعه پایدار در مراکز پرجمعیت کشور با تهدیداتی روبرو باشد. به دیگر سخن کم آبی و در پی آن بحران آب باعث می شود تا کلان شهرهایمان به صورت زنجیروار در حوزه های مختلف  از جمله اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و … با مشکلات عدیده ای دست به گریبان شوند. بروز این مشکلات با توجه به نقش غیر قابل اجتناب کلان شهرها در توسعه ایران، می تواند روند توسعه را با اختلال و تاخیر جدی و حتی غیر قابل جبران همراه کند که در نهایت به فلج شدن و عقب ماندگی همه جانبه کشور منجر می شود. بنابراین مقابله با بحران آب در کلان شهر ها می تواند از عواقب ناگوار آن در کشور جلوگیری کند و به فرایند توسعه کشور و کلان شهرها شتاب بیشتری بخشد. انجام تحقیقات این چنینی می تواند نقاط ضعف را شناسایی نموده و راه کار های مناسب را برای مقابله و برنامه ریزی ارائه نماید. از آن جا که در این تحقیق از یک دیدگاه جامع  مولفه های پایداری سامانه آب شهری به تفکیک و جزء به جزء بررسی و سنجیده می شوند، برنامه ریزان می توانند با توجه به نتایج تحقیق، برنامه های مناسبی چه در سطح کلان شهر تهران و چه سایر کلان شهر ها طرح ریزی کنند.

نتیجه گیری:

پس از مشخص شدن وزن نسبی معیارها و زیر معیارها در سلسله مراتبی تعریف شده با استفاده از طیف لیکرت وزن مطلق معیارها سامانه آب شهری تهران قابل تعیین است که در ادامه نتایج حاصل از ماتریس های مقایسه (جهت تعیین اوزان نسبی) و پرسشنامه ها (جهت تعیین نمرات و اوزان مطلق) ارائه می شوند.

در میان معیارهای اصلی معیار بسندگی نسبت به دیگر معیارها از وزن بیشتری برخوردار است و تقریبا می توان گفت فاصله محسوسی با دیگر معیارها دارد. پس از بسندگی، هم زیستی سنگین ترین معیار است. در رده های بعدی نیز معیارهای خوشایندی (با فاصله کم)، برابری، ساختارمندی، آزادی و خودکفایی قرار دارند.

وزن مطلق سلسله مراتبی پایداری سامانه آب شهر تهران ۵۹۲/۰ از یک است. چناچه خواسته شود بر مبنای ارزش گذاری جدول ۶-۲ ( به پایان نامه مراجعه شود) میزان پایداری سامانه آب تهران مورد سنجش قرار گیرد، عدد ۹۶/۲ (از ۵) بیانگر میزان پایداری سامانه آب شهر تهران است. بدین ترتیب وزن نهایی این سلسله مراتبی در بازه سوم (۲ تا ۳) قرار می گیرد و می توان گفت سامانه آب تهران در حالت نیمه پایدار قرار دارد. با تجزیه و تحلیل داده ها به دست آمده از ماتریس های مقایسه و پرسشنامه ها نقاط قوت و ضعف مهم سامانه آب شهر تهران در سطوح کلان، میانی و خرد به شرح زیر مشخص می شود:

• نقاط قوت

الف) در سطح کلان (با رعایت اولویت بندی):

۱- بسندگی

۲- خوشایندی

ب) در سطح میانی (با رعایت الویت بندی):

۱- بسندگی مصارف خانگی

۲- بسندگی مصارف عمومی

۳- برابری کمیت

۴- خوشایندی کیفیت

     ج) در سطح خرد (با رعایت الویت بندی):

۱-  کیفیت بیولوژیک آب

۲-  کیفیت فیزیکی آب

۳- پایش سیستم

• نقاط ضعف

الف) در سطح کلان (با رعایت الویت بندی):

۱- هم زیستی

۲- آزادی

ب)در سطح میانی (با رعایت الویت بندی):

۱- هم زیستی با محیط طبیعی

۲- دست یابی به منابع آبی جدید

۳- هم زیستی با شهرها و روستاهای حوضه های همجوار

۴- برابری کیفیت

ج)در سطح خرد (با رعایت الویت بندی):

۱- الگوی مصرف

۲- برداشت از منابع

۳- تخلیه فاضلاب

۴- فعالیت های آلاینده

۵- آب بهاء (خودکفایی مالی)

۶- تلفات فیزیکی

پیشنهادات:

راهبردهای افزایش پایداری سامانه آب شهر تهران با در نظر گرفتن نقاط ضعف و قوت عبارتند از:

۱)        کاهش تخریب و دست اندازی در محیط های طبیعی و انسانی همجوار

۲)        حفظ و ارتقاء خوشایندی سامانه آب برای شهروندان

۳)        کاهش وابستگی سامانه به محیط بیرونی در وجوه مختلف

۴)        افزایش سطح خودکفایی سامانه

۵)        توجه به برقراری عدالت  میان شهروندان در بهره مندی از مزایای سامانه

۶)        تقویت ساختارمندی سامانه

همچنین اتخاذ سیاست های زیر به منظور افزایش پایداری سامانه آب تهران لازم است:

۱)        کاهش تخریب محیط طبیعی شامل آبخوان ها، حوضه های آبریز، رودخانه ها  و . . .

۲)        کاهش سطح برداشت از حقابه شهرها و روستاهای همجوار 

۳)        بهبود عدالت میان شهروندان در کیفیت آب، آب بهاء و فشار آب

۴)        اصلاح نظام قیمت گذاری و سیستم های درآمدی و هزینه ای سامانه آب شهر

۵)        بهبود وضعیت فشار آب در شبکه

۶)        افزایش سطح مشارکت های مردمی

۷)        بهبود وضعیت قوانین مرتبط با آب

۸)        افزایش نظارت، آموزش و اطلاع رسانی

در سطح خرد، پروژه هایی که به منظور افزایش پایداری سامانه و رفع مشکلات آب تهران، لازم است تا صورت اجرایی گیرند به ترتیب اهمیت تعریف می شوند:

۱)        مدیریت و کاهش سرانه مصرف با تاکید بر  اصلاح الگوی مصرف

۲)        مدیریت تقاضا با تاکید بر کاهش استفاده از منابع بیرونی

۳)        جلوگیری از تخیله بی رویه فاضلاب ها و پساب های غیر مجاز به محیط طبیعی با تاکید بر کاهش فعالیت های آلاینده آب در تهران و لزوم جمع آوری تصفیه فاضلاب

۴)        یکسان سازی کیفیت آب مصرفی در همه جای شهر، برابری در بهره مندی از فشار مناسب و عادلانه بودن آب بهاء برای همه طبقات

۵)        تغییر نظام قیمت گذاری با تاکید بر دریافت نرخ واقعی آب به منظور خودکفایی مالی سامانه و کاهش سرانه مصرف (سیاست های تشویقی و تنبیهی در نرخ گذاری)

۶)        کاهش تلفات شبکه

۷)        بهبود کیفیت شیمیایی آب با تاکید بر منابع آب های زیر زمینی

۸)        تامین فشار آب مورد نیاز شهروندان با تاکید بر یکنواختی فشار

۹)        ارتقاء سیستم های انتقال و توزیع و تصفیه

۱۰)     افزایش مشارکت مردمی با تاکید بر کاهش مصرف، جذب سرمایه گذاری، مدیریت محلی، آگاهی بخشی و اطلاع رسانی عمومی

۱۱)     امکان سنجی تدوین قوانین جدید و افزایش بودجه و اعتبار

پیشنهادات برای پروژه های آتی

الف- پیشنهاد می شود همین تحقیق در یک بازه زمانی گسترده انجام شود. چرا که در طول زمان ریشه بعضی از مشکلات و ضعف های سامانه را بهتر می توان دید و سیر تحول سامانه را در معیارهای مختلف تشخیص داد و با توجه به نقاط قوت و ضعف و هم چنین پیش بینی ها برای آینده (از جمله جمعیت و سرانه) راهکارهای مناسب ارائه نمود.

با توجه به اطلاعات و مستندات  موجود از سامانه آب شهر تهران یک بازه زمانی۵۰ ساله در این رابطه مطلوب خواهد بود. به عنوان مثال می توان از گذشته سه سال مهم ۱۳۳۴، ۱۳۶۰ و ۱۳۸۵ را با همین روش مورد بررسی قرار داد و ابعاد سامانه را با توجه وضع موجود (قوت و ضعف ها و امکانات و محدودیت ها) پیش بینی نمود و راهکارهای اصلاحی ارائه کرد.

ب- بر تعداد زیر معیارها (معیارهای سطح ۳) در درخت سلسله مراتبی افزوده شود. با انجام این کار جهت تحلیل های دقیق و جزئی تر حاصل می شود. نقطه قوت تحقیق حاضر در سطح میانی است. در تحقیقات آتی می توان بر روی سطح خرد تمرکز بیشتری کرد و یا با توجه به نقاط قوت و ضعف در سطح میانی تحقیق حاضر صرفا بر روی هر از این نقاط در سطح خرد کار کرد.

ج- در یک تحقیق گسترده گروهی و با استفاده از توانمندی های متخصصین رشته مختلف از جمله اقتصاد، جامعه شناسی، تاریخ، سیاست گذاری، روان شناسی، حقوق و . . . علاوه بر عوامل درونی سامانه آب مثل فشار شبکه یا کیفیت شیمیایی به عوامل بیرونی سامانه نیز مثل نظام بودجه ریزی، خصوصی سازی، جنبه های اجتماعی، تاریخی و روانی مصرف، آمایش سرزمین و . . . پرداخته شود.

دریافت فایل کامل