پایان نامه بررسی نقش قاعده لاضرر در تعریف الگوی مطلوب معماری اسلامی

نویسنده:  محمد باقر خسروی
استاد راهنما: دکتر محمد رضا بمانیان- دکتر محمد کاظم سیفیان
استاد مشاور: دکتر ایرج اعتصام
تاریخ شروع: ۱۳۹۰/۶/۱۲
دانشگاه: آزاد- علوم تحقیقات
مقطع: دکتری
رشته تحصیلی: معماری اسلامی

این پایان نامه مورد حمایت مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران قرار گرفته است.

چکیده
معماری اسلامی ـ ایرانی در فرهنگ تشیع میراث گرانقدری است که از نسل‎های گذشته به یادگار گرفته‎ایم که نمونه‎های ارزشمند آن در نظام برنامه‎ریزی، طراحی و مدیریت شهرهای تاریخی ایران به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی می‎باشد. رابطه معماری و شهرسازی ایرانی – اسلامی با مبنای نظری، اصول فقهی اسلام، و آیات کتاب آسمانی و کلام وحی، گنجینه‎ای ارزشمند در هدایت و توسعه معماری و شهرسازی معاصر ایران خواهد بود. مروری بر تجربه‎های عملی و پایه‎های نظری آن‎ها در حوزه‎های معماری و شهرسازی و مدیریت شهری، و نشان‎دهنده آن است که تبین رابطه اصول نظری و مشخصات کالبدی از از پیش‎نیازهای از تحقق و اجرایی‎شدن یک سبک و گرایش معماری است، بر مبنای چنین رویکردی است که می‎توان موضوع مورد نظر پژوهش را در بستر آیات قرآنی و تفاسیر معتبر مورد تحلیل و بررسی قرار داد.
سوال اصلی پژوهش آن است که جایگاه قاعده لاضرر در تعریف الگوی مطلوب معماری اسلامی چیست؟ و این تعریف در طرح‎های توسعه شهری چه جایگاهی دارد؟ بایسته‎های تحقق قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام، در بستر مدیریت شهری چیست؟، مدیریت شهری مبتنی بر توحید و عدالت با چه شرایطی محقق می‎شود؟ و برای ادامه آن چه پیش‎شرط‎هایی لازم است؟
روش تحقیق مورد استفاده در این مقاله، روش استدلال منطقی است. پس از ترسیم چارچوب نظری پژوهش، منابع علمی و تخصصی با روش مقایسه‎ی تطبیقی تحلیل شده، فرصت‎ها و چالش‎های حاصل از آن به بحث گذاشته می‎شود. این پژوهش نیازمند برخوردی کیفی است از این رو به آن بر مبنای پارادایم آزادپژوهی و با استفاده از منابع کتابخانه‎ای و مطالعات میدانی استفاده خواهد شد. دستاوردهای پژوهش نشان‎دهنده آن است که رعایت اصول ده‎گانه مورد بحث می‎تواند به مثابه تجلی قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام در نظام معماری و شهرسازی، بخصوص در هدایت و برنامه‎ریزی طرح‎های توسعه شهری، معرفی شود.
کلیدواژه‎ها:
قاعده لاضرر و لاضرار، شهر اسلامی، توحید، و عدالت

خلاصه پروژه:

معماری ایرانی ـ اسلامی میراث گرانقدری است که از نسل‎های گذشته به یادگار گرفته‎ایم که نمونه‎های ارزشمند آن در نظام برنامه‎ریزی، طراحی و مدیریت شهرهای تاریخی ایران به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی می‎باشد. رابطه معماری و شهرسازی ایرانی – اسلامی با مبنای نظری، اصول فقهی اسلام، آیات کتاب آسمانی و کلام وحی، گنجینه‎ای ارزشمند در هدایت، توسعه معماری و شهرسازی معاصر ایران خواهد بود. مروری بر تجربه‎های عملی و پایه‎های نظری آن‎ها در حوزه‎های معماری ، شهرسازی و مدیریت شهری، نشان‎دهنده آن است که تبیین رابطه اصول نظری و مشخصات کالبدی از پیش‎نیازهای تحقق و اجرایی‎شدن یک سبک و گرایش معماری می باشد، بر مبنای چنین رویکردی است که می‎توان موضوع مورد نظر پژوهش را در بستر آیات قرآنی و تفاسیر معتبر مورد تحلیل و بررسی قرار داد.

هدف اصلی در این رساله، تبیین جایگاه و نقش قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام، و تاثیر آن بر شکل‎گیری و بازتعریف الگوی مطلوب معماری و شهرسازی اسلامی و ایرانی است. بازتعریف قوانین و مقررات معماری و شهرسازی، حقوق و تکالیف شهروندی از طریق شناسایی مفهوم شهروندی و سابقه آن در ایران از جنبه‎های مختلف حقوقی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، گامی مهم و اساسی در این زمینه محسوب می‎شود. پژوهش بر اساس ادبیات تخصصی موضوع، مفهوم آیین همسایگی در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی را از طریق تبیین حقوق انسانی در فرهنگ اسلامی، و ترسیم حقوق شهروندی در شهر اسلامی، جنبه‎های مختلف قاعده لاضرر و لاضرار را معرفی کرده و مورد مطالعه قرار می‌دهد.  

چارچوب نظری پژوهش بر اساس مبانی فقهی قاعده لاضرر و لاضرار، و بایسته‎‎های اجتماعی آن ترسیم می‎شود  همان مفهومی که در رساله از آن با عنوان آیین همسایگی در شهر اسلامی یاد شده است. تجزیه و تحلیل نمونه‎های موردی در پژوهش در دو سطح انجام گرفته است. سطح نخست به نمونه‎های تاریخی و معرفی مثال‎های مشخصی از دوران اسلامی وابسته است و سطح دوم به مورد تجزیه و تحلیل نمونه‎های معاصر و تحلیل مثال‎هایی از عصر حاضر اختصاص دارد.

مطالعات صورت گرفته نشان دهنده آن است که بایسته‎های تحقق قاعده لاضرر و لاضرار را باید بر اساس سه محور ۱- هویت اسلامی – ایرانی ۲- انسجام در نظام فکری و اجرایی ۳- مدیریت شهری مبتنی بر توحید و عدالت، به انجام رساند. برای دست‎یابی به توحید و عدالت در نظام معماری و شهرسازی لازم است نکات ذیل رعایت شوند:

۱- گرایش به عدالت و عدالت خواهی در طرح‎های توسعه شهری: الف) توجه به عدالت شهروندی در طرح‎های توسعه شهری، ب) هدایت شهر مبنای توسعه عادلانه  ج) توسعه شهر مبتنی بر عدالت فضایی-مکانی

۲- کالبد معنوی و روح معنوی در شهر اسلامی.

۳- استقلال معنوی و آزادی فرهنگی.

۴- قانون‎گرایی و محوریت قوانین عقل و شرع.

۵- تجلی مفهوم ولایت در کالبد شهر.

۶- مسئولیت‎پذیری اجتماعی.

۷- برنامه‎های فشرده در تحقق شهر اسلامی.

۸- مدیریت اخلاق‎مدار و جامعه اخلاق‎محور.

۹- مدیریت مشارکت‎مبنا و معماری شهری مشارکت‎جو.

۱۰- نظارت عمومی به حقوق و تکالیف شهروندی.

دستاوردهای پژوهش نشان‎دهنده آن است که رعایت اصول ده‎گانه فوق می‎تواند به مثابه تجلی قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام همچنین در نظام معماری و شهرسازی، بخصوص هدایت و برنامه‎ریزی طرح‎های توسعه شهری، بر اساس الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت، معرفی شود.

نتیجه گیری

اگر معماری تبدیل فضا به مکان باشد، معماری اسلامی معماری تبدیل فضا به مکانی مقدس است. جایگاه و نقش قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام، و تأثیر آن بر شکل‎گیری و بازتعریف معماری و شهرسازی اسلامی و ایرانی، جنبه‎های متنوع و بایسته‎های گوناگونی دارد.

بر اساس دست‎یافت‎های پژوهش قاعده لاضرر و لاضرار تمام اصول معماری اسلامی را توجیه می‎کند. البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که ممکن است که ما این رابطه را درک نکنیم، اما دستاوردهای پژوهش نشان‎دهنده آن است که ارتباط معناداری را می‎توان پیش‎بینی نمود.

قاعده لاضرر و لاضرار برآیندی از تعامل حق و تکلیف است. همان مفهومی که حق تلقی می‎شود، جنبه‎هایی از تکلیف را در خود دارد و هر آنچه تکلیف تلقی می‎شود، جنبه‎هایی از حق را با خود به همراه دارد.

قاعده لاضرر و لاضرار جنبه‎های محتوایی را نیز علاوه بر جنبه‎های کالبدی مورد نظر دارد. از مهم‎ترین موارد می‎توان بایسته‎های شکل‎دهی یک آرمان‎شهر اسلامی و ایرانی، بر مبنای اندیشه‎های دینی اشاره کرد، نگرشی که ایجاب می‎کند رابطه‎ی تعاملی میان فرم و محتوا مورد توجه قرار گیرد. برای روشن‎تر شدن موضوع و به عنوان مثال می‎توان اشاره کرد به «ارتفاع مسجد»، «صدای اذان» و غیره.

اندیشه‎های بلند مراجع شیعی، مانند حضرت آیت الله امینی، این نکته را بیشتر به نمایش می‎گذارد. بر اساس نظر ایشان قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام، از لحاظ شکلی و محتوایی، به ضرر نرساندن به «محیط زیست» نیز تفسیر می‎شود، مفهومی که بر شکل‎گیری و باز تعریف معماری و شهرسازی اسلامی و ایرانی تأثیر می‎گذارد.

نتایج کاربردی و تمامی این مثال‎ها نشان‎دهنده آن است که که ترسیم راهبرد سبک معماری ویژه‎ی قاعده لاضرر و لاضرار در اسلام، نیازمند توسعه سبک زندگی شهری بر مبنای آموزه‎های ایرانی – اسلامی است. تحقق این مهم، بخصوص در عرصه‎های مختلف مدیریت شهری و حوزه‎های مختلف معماری و شهرسازی نیازمند سیاست‎گذاری اجرایی برای مدیریت شهری در جوامع گسسته مانند تهران خواهد بود.

دریافت فایل کامل از پایان نامه