پایان نامه ارزیابی عملکرد سیستم حمل و نقل BRT در کلانشهر تهران

نویسنده:  بهزاد عمران زاده
استاد راهنما: دکتر احمد مهدی قرخلو
استاد مشاور: دکتر احمد پور احمد
تاریخ شروع: ۱۳۸۸/۱۱/۱
دانشگاه: تهران
مقطع: کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی: جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری

این پایان نامه مورد حمایت مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران قرار گرفته است.

چکیده :
حمل و نقل درون شهری یکی از عناصر اصلی و مهم سیستم شهری می باشد، که زمینه تحرک و پویایی شهر را فراهم کرده و دسترسی مردم و شهروندان را به نقاط و کاربری های مختلف شهری ممکن می سازد. در این بین افزایش سریع وسائط حمل و نقل موتوری به ویژه اتومبیل و استفاده زیاد از آن در شهرهای کشور به ویژه در کلانشهر تهران همراه با رشد جمعیت و گسترش بی رویه آن و نیز عدم برنامه‌ریزی های علمی و جامع و مشکلات عدیده سیستم حمل و نقل عمومی باعث بروز مشکلاتی نظیر آلودگی های شدید زیست محیطی، تراکم های ترافیکی زیاد و خسته کننده، اتلاف زیاد وقت شهروندان، مصرف بیش از حد انرژی، نا امنی مسیرها و تصادفات شده است. به نحوی که زندگی در این محیط ها را دشوار و از نظر رفاه و آسایش دچار تنزل است.
امروزه یکی از راه حل هایی که در مقابل مشکلات فوق در اکثر شهرهای دنیا اعمال می شود، تاکید بر سیاست توسعه حمل و نقل همگانی می باشد که در این میان روی آوری به سیستم های حمل و نقل عمومی سریع ریلی و چرخ لاستیکی یکی از متداول ترین روش ها شده است. سیستم حمل و نقل BRT سیستم سریع اتوبوسی است، که در کنار توسعه سیستم مترو در کلان شهر تهران برای تسهیل حمل و نقل عمومی و مقابله با مشکلات مذکور توسط شهرداری در پیش گرفته شده است.
پژوهش حاضر ضمن معرفی و بررسی ساختار تجهیزاتی، معیارها و استانداردهای سیستم حمل و نقل BRT، بر اساس روش مطالعات کتابخانه ای و پژوهش میدانی به ارزیابی عملکرد سیستم فوق در کلان شهر تهران پرداخته است. جهت بررسی نمونه موردی خط یک سیستم BRT تهران مورد نظر بوده است. اساس تجزیه و تحلیل های صورت گرفته بر تحلیل پرسشنامه و اطلاعات سازمان های مربوطه و بهره گیری از آزمون های نرم افزار SPSS استوار بوده است. جهت بررسی دقیق و جامع جوانب مختلف سیستم BRT و ارائه راهکارهای قابل قبول از تکنیک SWOT استفاده شده است. نتیجه ی کلی پژوهش حاضر ضمن وجود یک سری مشکلات کارکردی و شکلی سیستم فوق در کلان شهر تهران، حاکی از تاثیر مثبت این سیستم بر حمل و نقل عمومی و تاثیرات مطلوب زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آن در این شهر می باشد. بطوریکه رضایت مردم را در سطح بالایی تامین کرده است.
واژگان کلیدی: حمل و نقل شهری، حمل و نقل عمومی، سیستم BRT، کلانشهر تهران

خلاصه
روند رشد شتابان کلان شهرها در جهان توام با افزایش جمعیت در این شهرها، مشکلات متعددی از جمله معضل ترافیک و اختلال در سیستم حمل و نقل درون شهری را بوجود آورده است. این معضل بدلیل تاثیر گذاری آن بر تمامی عناصر سیستم شهر، یکی از چالش ها و دغدغه های اساسی فراروی برنامه ریزی و مدیریت شهری در اوایل قرن بیست و یکم به عنوان قرن شهری شدن کره زمین می باشد. جدای از مسائل و مشکلات مذکور، حمل و نقل درون شهری فی نفسه و بدلیل نقش آن در شکل و ساختار شهرها و تاثیری که در پویایی و تحرک شهری دارد، دارای اهمیت فراوانی است. عنصر حمل و نقل در درون شهرها از طریق زیرساخت ها و سیستم هایی که در قالب آن شکل می یابند، تجسم فضایی می یابد و بخش عمده ای از فضای سکونتگاه های شهری را به خود اختصاص می دهد. در بین سیستم های مختلف حمل و نقل درون شهری، حمل و نقل عمومی و همگانی بدلیل پاسخگویی به ظرفیت های بالا و نقشی که در کاهش آلودگی هوا و تراکم وسایل نقلیه در خیابان های شهر دارد، اهمیت قابل توجهی دارد. در حوزه حمل و نقل عمومی، انواع مختلفی از سیستم های ریلی و چرخ لاستیکی وجود دارند که انتخاب هر کدام از آنها نیازمند مطالعات دقیق و بررسی سازگاری آن با شرایط محلی شهر مورد نظر است.
سیستم حمل و نقل BRT یکی از انواع سیستم های حمل و نقل عمومی سریع می باشد که با وجود اختلاف نظری که در پیاده سازی آن بین مراجع مختلف مدیریت شهری (دولت و شهرداری) در کلان شهر تهران وجود داشت، در نهایت به عنوان یک گزینه مطلوب (هزینه کم، ظرفیت و سرعت بالا، زودبازده و …) توسط شهرداری مورد توجه قرار گرفت، که تا به امروز سه خط از آن راه اندازی شده و خط چهارم نیز در دست ساخت می باشد. با توجه به جدید بودن سیستم فوق در کشور و با نظر به اهمیتی که بحث ارزیابی طرح ها و برنامه ها در فرایند برنامه ریزی  شهری دارد، پژوهش حاضر  در قالب شش فصل به ارزیابی سیستم BRT در کلان شهر تهران پرداخته است. جهت مطالعه موردی خط یک سیستم فوق مورد نظر بوده است.
حمل و نقل درون شهری یکی از عناصر اصلی و مهم سیستم شهری می باشد، که زمینه تحرک و پویایی شهر را فراهم کرده و دسترسی مردم و شهروندان را به نقاط و کاربری های مختلف شهری ممکن می سازد. در این بین افزایش سریع وسائط حمل و نقل موتوری به ویژه اتومبیل و استفاده زیاد از آن در شهرهای کشور به ویژه در کلانشهر تهران همراه با رشد جمعیت و گسترش بی رویه آن و نیز عدم برنامه‌ریزی های علمی و جامع و مشکلات عدیده سیستم حمل و نقل عمومی باعث بروز مشکلاتی نظیر آلودگی های شدید زیست محیطی، تراکم های ترافیکی زیاد و خسته کننده، اتلاف زیاد وقت شهروندان، مصرف بیش از حد انرژی، نا امنی مسیرها و تصادفات شده است. به نحوی که زندگی در این محیط ها را دشوار و از نظر رفاه و آسایش دچار تنزل است.
امروزه یکی از راه حل هایی که در مقابل مشکلات فوق در اکثر شهرهای دنیا اعمال می شود، تاکید بر سیاست توسعه حمل و نقل همگانی می باشد که در این میان روی آوری به سیستم های حمل و نقل عمومی سریع ریلی و چرخ لاستیکی یکی از متداول ترین روش ها شده است. سیستم حمل و نقل BRT سیستم سریع اتوبوسی است، که در کنار توسعه سیستم مترو در کلان شهر تهران برای تسهیل حمل و نقل عمومی و مقابله با مشکلات مذکور توسط شهرداری در پیش گرفته شده است.
پژوهش حاضر ضمن معرفی و بررسی ساختار تجهیزاتی، معیارها و استانداردهای سیستم حمل و نقل BRT، بر اساس روش مطالعات کتابخانه ای و پژوهش میدانی به ارزیابی عملکرد سیستم فوق در کلان شهر تهران پرداخته است. جهت بررسی نمونه موردی خط یک سیستم BRT تهران مورد نظر بوده است. اساس تجزیه و تحلیل های صورت گرفته بر تحلیل پرسشنامه و اطلاعات سازمان های مربوطه و بهره گیری از آزمون های نرم افزار SPSS استوار بوده است. جهت بررسی دقیق و جامع جوانب مختلف سیستم BRT و ارائه راهکارهای قابل قبول از تکنیک SWOT استفاده شده است. نتیجه ی کلی پژوهش حاضر ضمن وجود یک سری مشکلات کارکردی و شکلی سیستم فوق در کلان شهر تهران، حاکی از تاثیر مثبت این سیستم بر حمل و نقل عمومی و تاثیرات مطلوب زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آن در این شهر می باشد. بطوریکه رضایت مردم را در سطح بالایی تامین کرده است.

حمل و نقل درون شهری یکی از عناصر اصلی و مهم سیستم شهری می باشد، که زمینه تحرک و پویایی شهر را فراهم کرده و دسترسی مردم و شهروندان را به نقاط و کاربری های مختلف شهری ممکن می سازد. در این بین افزایش سریع وسائط حمل و نقل موتوری به ویژه اتومبیل و استفاده زیاد از آن در شهرهای کشور به ویژه در کلانشهر تهران همراه با رشد جمعیت و گسترش بی رویه آن و نیز عدم برنامه‌ریزی های علمی و جامع و مشکلات عدیده سیستم حمل و نقل عمومی باعث بروز مشکلاتی نظیر آلودگی های شدید زیست محیطی، تراکم های ترافیکی زیاد و خسته کننده، اتلاف زیاد وقت شهروندان، مصرف بیش از حد انرژی، نا امنی مسیرها و تصادفات شده است. به نحوی که زندگی در این محیط ها را دشوار و از نظر رفاه و آسایش دچار تنزل است.

امروزه یکی از راه حل هایی که در مقابل مشکلات فوق در اکثر شهرهای دنیا اعمال می شود، تاکید بر سیاست توسعه حمل و نقل همگانی می باشد که در این میان روی آوری به سیستم های حمل و نقل عمومی سریع ریلی و چرخ لاستیکی یکی از متداول ترین روش ها شده است. سیستم حمل و نقل BRT سیستم سریع اتوبوسی است، که در کنار توسعه سیستم مترو در کلان شهر تهران برای تسهیل حمل و نقل عمومی و مقابله با مشکلات مذکور توسط شهرداری در پیش گرفته شده است.

پژوهش حاضر ضمن معرفی و بررسی ساختار تجهیزاتی، معیارها و استانداردهای سیستم حمل و نقل BRT، بر اساس روش مطالعات کتابخانه ای و پژوهش میدانی به ارزیابی عملکرد سیستم فوق در کلان شهر تهران پرداخته است. جهت بررسی نمونه موردی خط یک سیستم BRT تهران مورد نظر بوده است. اساس تجزیه و تحلیل های صورت گرفته بر تحلیل پرسشنامه و اطلاعات سازمان های مربوطه و بهره گیری از آزمون های نرم افزار SPSS استوار بوده است. جهت بررسی دقیق و جامع جوانب مختلف سیستم BRT و ارائه راهکارهای قابل قبول از تکنیک SWOT استفاده شده است. نتیجه ی کلی پژوهش حاضر ضمن وجود یک سری مشکلات کارکردی و شکلی سیستم فوق در کلان شهر تهران، حاکی از تاثیر مثبت این سیستم بر حمل و نقل عمومی و تاثیرات مطلوب زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آن در این شهر می باشد. بطوریکه رضایت مردم را در سطح بالایی تامین کرده است.

هدف اصلی:

کمک به ارتقاء رفاه عمومی و توسعه پایدار سیستم حمل و نقل عمومی

اهداف جزئی:

–         شناخت میزان اثر گذاری سیستم حمل و نقل BRT در تسهیل حمل و نقل عمومی کلانشهر تهران.

–         شناخت نقاط قوت و ضعف سیستم حمل و نقل BRT  با محوریت مردم در کلانشهر تهران.

–         آگاهی از اثرات مثبت و منفی سیستم حمل و نقل BRT  در حمل و نقل شهری و عمومی در کلانشهر تهران.

–         آگاهی از میزان رضایتمندی کاربران سیستم حمل و نقل BRT  از عملکرد و کارکرد آن.

–         آگاهی از میزان مطلوبیت و کارایی سیستم BRT و سعی در ارتقاء آن.

–         ارائه راهکارهایی جهت رفع نقاط ضعف و اثرات منفی و تقویت نقاط قوت این سیستم در کلانشهر تهران.

نتیجه گیری:

با افزایش سهم جمعیت جهانی که در شهرها زندگی می کنند، شهرنشینی به یک فرایند غالب معاصر تبدیل شده است. با توجه به این مسئله حمل و نقل شهری اهمیت فراوانی می یابد. حمل و نقل در مناطق شهری با توجه به انواع مدل ها، کثرت مبداء ها و مقصد ها و میزان ترافیک پیچیدگی زیادی دارد.

پرداختن به مسئله حمل و نقل شهری از آنجا که دسترسی به همه ی کاربری های شهر را ممکن می سازد و زیرساخت های فضایی آن در حدود ۲۵ درصد از مساحت شهرها را به خود اختصاص می دهند، فی نفسه دارای اهمیت و ضرورت تحقیقی می باشد. حال با بروز مسائل و مشکلات کارکردی در این حوزه که کل سیستم حیات شهری را تحت تاثیر قرار می دهد، می توان عنوان کرد که پژوهش و تحقیق در این عرصه اهمیتی مضاعف و دوچندان می یابد. سیستم حمل و نقل عمومی در شهرها یکی از شقوق اساسی سیستم حمل و نقل درون شهری است که مظاهر آن قرابت و سازگاری بیشتری با اصول توسعه پایدار دارد که بخش عمده ای از آمد و شد ها و جابجایی های درون شهری را به خود اختصاص داده است.

یکی از موضوعات و نیازهای اساسی در قالب سکونتگاههای انسانی، بویژه با شکل تبلور یافته تر آن در شهرها بحث دسترسی و یا آمد و شد می باشد که شکل فضایی آن در حوزه مسائل شهری بحث ترافیک و حمل و نقل شهری است که مسائل و چالش های مربوط به آن از دغدغه های اصلی مردم و مسئولان شهری می باشد. معمولا هر اندازه که شهرها بزرگ تر می شوند و شهرها تبدیل به شهرهای بزرگ و شهرهای بزرگ نیز تبدیل به کلانشهر می شوند و بارگذاری جمعیت و فعالیت در آنها زیاد می شود، مشکلات حمل و نقل درون شهری نیز بخصوص در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه که دارای رشد و تراکم جمعیتی بالایی هستند، حادتر و پیچیده تر می شود.

در ادامه روند فوق معمولا راه حل های مختلفی از طرف کارشناسان امر و یا مدیران شهری بصورت ابتکاری و یا تقلیدی از سایر جوامع، برای حل مشکلات ارائه می شود که ارزیابی مطلوبیت این راه حل ها قبل از اجرا و ارزیابی عملکرد آنها بعد از اجرا و پیاده سازی، از اقدامات لازم و ضروری است که در تسریع و تصحیح فرایند حل مشکل و دستیابی به یک الگول مطلوب و مناسب، می تواند نقش ارزنده ای داشته باشد.

کلانشهر تهران سالهاست که با مسئله و مشکل ترافیک و حمل و نقل شهری به ویژه در حوزه ی حمل و نقل همگانی مواجه می باشد که در سال های اخیر برای رفع این معضلات راه حل های چندی از سوی مدیران شهری اعمال گردیده است که مهمترین آنها را می توان گرایش و روی آوری به مدل های حمل و نقل سریع درون شهری همچون مترو و BRT عنوان کرد.

در واقع یکی از راه حل هایی که طی سال های اخیر برای رفع مشکلات حمل و نقل عمومی و پاسخگویی به نیاز های این بخش توسط مدیران شهری در کلانشهر تهران به کار گرفته شده است؛ پیاده سازی سیستم حمل و نقل BRT می باشد که به عنوان یکی از انواع سیستم های حمل و نقل عمومی سریع در دنیا شناخته می شود. BRT که اختصار ترکیب حمل و نقل سریع اتوبوسی می باشد؛ سیستمی است که بر اساس شش عنصر مسیر حرکتی، ایستگاه، اتوبوس، نحوه پرداخت کرایه، آی تی اس و سرویس های خدماتی و ایجاد یکپارچگی بین آنها شکل می گیرد. اجرای این عناصر در سطوح تعریف شده این سیستم و داشتن هماهنگی لازم بین آنها منجر به وجود آمدن سیستمی شده که علی رغم اتوبوسی بودن آن توانسته خود را به عنوان سیستمی سریع و پرظرفیت معرفی نماید. نمونه های موفق آن در شهرهای مختلف در دنیا هم اکنون وجود دارد.

امروزه سیستم BRT بیشتر در شهرهایی به کار می رود که به دنبال راه حل های ارزان قیمت و مقرون به صرفه برای حمل و نق عمومی هستند. در کل BRT یک سیستم حمل و نقلی مشتری محور و با کیفیت بالا است که حمل و نقل شهری سریع، راحت و مقرون به صرفه ای را ارائه می دهد. سیستم حمل و نقل BRT بسیاری از جوانب کیفیت بالای سیستم متروهای زیر زمینی را بدون هزینه های بالای آنها، در یک جا جمع می کند؛ به همین دلیل آن را با عنوان متروی روی زمین نیز معرفی می کنند

هزینه های زیاد انرژی و آلودگی شهرها انگیزه های تغییر سیستم حمل و نقل هستند. ولی دلایل موجه تر در این زمینه مشکلات ترافیک موجود و بار سنگین هزینه های ساخت راه های جدید شهری می باشد. یکی از گزینه های مطرح در این زمینه حمل و نقل ریلی است که به دلیل هزینه های زیاد ساخت آن، بسیاری از شهرها توانایی اجرای آن را ندارند. در این بین سیستم دیگری که بسیار ارزان تر از سیستم ریلی است و بجای آن مطرح می شود، سیستم حمل و نقل سریع اتوبوسی است. BRT معمولا همان تعداد مسافری را جابجا می کند که سیستم های ریلی حمل می کنند ولی با هزینه ای بسیار اندک. در واقع، افزایش ازدحام و تراکم شهری نیاز به راه حل های جدید حمل و نقل را ایجاد کرده است. یک راه حل ابداعی و نوآورانه در زمینه حمل و نقل عمومی BRT می باشد. سیستم BRT نشان دهنده روشی برای بهبود حمل و نقل عمومی می باشد با هزینه های نسبتا پایین از طریق سرمایه گذاری مرحله به مرحله.

 با توجه به ضرورت ارزیابی طرح ها و برنامه هایی که در حوزه عمومی انجام می گیرند، پایان نامه حاضر با عنوان ارزیابی عملکرد سیستم حمل و نقل BRT در کلانشهر تهران به ارزیابی عملکرد و میزان کارایی سیستم فوق در مسیر غربی- شرقی آزادی- تهرانپارس کلانشهر تهران پرداخته است، که نتایج فرضیات آن در قالب آزمون فرضیات ارائه شد.

خط یک سیستم BRT تهران با عبور از مرز جنوبی مناطق ۵، ۲، ۶، ۷، ۸ و مرز شمالی مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲ و ۱۳ شهرداری تهران، در این کریدور قرار دارد این مسیر از قلب تجاری و سکونتی کلان شهر تهران عبور می کند. به همین دلیل می تواند نقش عمده ای در تسهیل جابجایی های شهر تهران و رفع بخشی از مشکلات ترافیکی آن، بر عهده داشته باشد. مسیر مذکور دو مرکز جمعیتی شهر تهران را در شرق و غرب محدوده مرکزی شهر که بیشترین تراکم جمعیتی را دارا می باشند به هم وصل می کند.

بررسی های صورت گرفته در پایان نامه حاضر نشان می دهد که سیستم حمل و نقل BRT در کلان شهر تهران دارای عملکرد قابل قبولی است و بخصوص در مقایسه با سیستم معمولی اتوبوسرانی شهر، کارایی بسیار بالایی دارد. کاهش زمان انتظار در ایستگاه ها، افزایش سرعت دسترسی به مقصد یا کاهش زمان سفر، افزایش آسایش و رفاه شهروندان، ارائه خدمات مطلوب با اتوبوس های سالم و تمیز، افزایش سلامت و ایمنی مسافرین و … همه مواردی هستند که باعث شده اند سطح رضایتمندی شهروندان و مسافرین از این سیستم بالا باشد. کل افرادی که در این پایان نامه نظر آنها مورد بررسی قرار گرفت در مورد کارآمدی این سیستم نظر مثبت دارند.

سرعت بالا به همراه اتوبوس های با کیفیت که دارای ظرفیت بالا و ورود و خروج راحت تر هستند، در کنار تکنولوژی های مدرن همه باعث شده اند که اکثریت مسافرین در مسیر مورد بررسی سیستم BRT را به عنوان اولویت اول خود انتخاب کنند. این سیستم توانسته است حجم عظیمی از مسافر را بسوی خود جذب کند. بطوری که روزانه بیش از ۵۰۰ هزار نفر را فقط در مسیر آزادی- تهرانپارس جابجا می کند. جذب مسافر از سیستم ها و مدل های دیگر حمل و نقل بویژه ماشین های شخصی و تاکسی ها یکی از قابلیت های عمده و قابل توجه این سیستم می باشد. نزدیک ۵۰ درصد از مسافرین سیستم BRT در خط یک از سیستم های کم ظرفیت دیگر انتقال پیدا کرده اند که این مسئله خود نشان دهنده کاهش ترافیک در مسیر مورد نظر و از همه مهم تر کاهش قابل توجه آلودگی هوا در شهر می باشد.

ارتقاء جایگاه اتوبوس در نزد شهروندان یکی دیگر از مزیت های سیستم حمل و نقل BRT می باشد. بطوری که بخش قابل توجهی از مسافرین سیستم را افراد تحصیل کرده و طبقات اجتماعی متوسط و متوسط به بالا تشکیل می دهد. دلیل این امر کیفیت خدمات رسانی بالا و ایجاد یک هویت مشخص در قالب سیستمی مدرن می باشد که توانسته است، به نیازهای گروه ها و طبقات مختلف جامعه پاسخ دهد.

افزایش ۲۵۰ درصدی مسافرین سیستم اتوبوسی در مسیر مورد مطالعه در کنار کاهش ۳۳ درصدی زمان سفر نسبت به گذشته و کاهش ۲۲ درصدی ناوگان اتوبوسی به همراه افزایش بهره وری و در نتیجه کاهش قابل توجه انتشار گازهای آلاینده از نقاط قوت سیستم BRT می باشد که تفاوت فاحش آن را با سیستم های معمولی نشان می دهد. از دیگر مزیت های سیستم حمل و نقل BRT صرفه جویی قابل توجه در وقت و هزینه ی شهروندان می باشد که میزان ریالی آن در خط یک به حدود ۵۰ میلیارد تومان در سال می رسد. همه موارد فوق در حالی مطرح می شود که هزینه های این سیستم در مقایسه با سیستم های دیگر بسیار پایین و در حد توان سازمان ها و نهادهای مسئول می باشد.

تمامی موارد فوق نشان دهنده عملکرد و کارایی قابل قبول و بسیار مناسب سیستم حمل و نقل BRT در کلان شهر تهران بخصوص در مقایسه با سیستم معمولی گذشته می باشد. با وجود همه این مسائل سیستم BRT دارای یک سری مشکلات و ضعف هایی می باشد که رفع آنها می تواند کارایی سیستم را به همراه رضایتمندی مسافرین در حد قابل توجهی ارتقاء بخشد. همانگونه که در فصل ۵ نیز عنوان گردید، اکثرا مشکلات مذکور مشکلات شکلی و ضعف برنامه ریزی هستند که با حداقل هزینه و برنامه ریزی مناسب و علمی قابل رفع هستند. راهکارهای مورد نظر برای رفع ضعف ها و مشکلات و ارتقاء عملکرد و کارایی سیستم در فصل پنج در قالب مدل SWOT ارائه شده است.