پایان نامه نظام توزیع مکانی اسکان غیر رسمی در منطقه ۱۹ شهرداری تهران و عوامل موثر بر ساماندهی آن

نویسنده:  بهروز محمودی
استاد راهنما: دکتر مصطفی طالشی
استاد مشاور: دکتر اسماعیل علی اکبری
تاریخ شروع: ۶ماه تا ۳ سال
دانشگاه: پیام نور
مقطع: کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی: جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری

چکیده :

افزایش بی رویه جمعیت شهرها بویژه نخست شهرهای کشورهای درحال توسعه ناشی از رشد طبیعی و مهاجرت، باعث ایجاد پدیده اسکان غیررسمی شده که این پدیده معضلات کالبدی، اقتصادی و اجتماعی فراوانی را در این شهرها بوجود آورده است. یکی از نمونه های بارز آن شکل گیری اسکان غیررسمی در حومه های متصل به شهر تهران و ادغام آنها بصورت یک منطقه جدید شهرداری است که سبب ایجاد منطقه۱۹ شهرداری تهران شده است. در حال حاضر نیز این منطقه به علت موقعیت خاص جغرافیایی- استقرار در جوار حریم شهر به عنوان حوزه ورودی جنوب غربی شهر تهران، استقرار مراکز انبارداری و انبارهای ضایعات، اراضی متروکه و مخروبه، کوره های آجرپزی و غیره در آن، وجود شبکه های بزرگراهی مهم در داخل و اطراف آن و فرصتهای بی بدیل توسعه- توانسته است جاذب جمعیت زیادی از شهرها و روستاهای استانهای مختلف کشور و حتی مهاجرین از کشور همسایه (افغانستان) باشد. برخی از این مهاجران که به دلیل وضعیت نامناسب اقتصادی خود توانایی سکونت بصورت رسمی را نداشته اند در حاشیه جنوبی شهر تهران در ناحیه۳ منطقه۱۹، اطراف محله های اسماعیل آباد و دولت خواه و عمدتاً در خانه های کارگری واقع در کوره های آجرپزی به صورت غیررسمی ساکن شده اند. از آنجایی که تحقیق علمی خاصی در مورد اسکان غیررسمی در منطقه۱۹ شهرداری تهران انجام نگردیده است. انجام این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی مبتنی بر مطالعات میدانی و تکمیل پرسشنامه در ۱۷ سکونتگاه غیررسمی ناحیه۳ در دو سطح توصیفی و استنباطی با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که عدم توجه به توسعه روستایی و کیفیت وضع زندگی در محلات فقیرنشین شهری در برنامه ریزی های کلان کشور، سبب شده تا سیل عظیمی از مهاجرین در جستجوی کار و درآمد بیشتر به حاشیه جنوبی شهر تهران (منطقه۱۹) مهاجرت نمایند. بنابراین راه حل این مسئله توجه به مناطق روستایی، برنامه ریزی صحیح جهت ایجاد تعادل بین نواحی شهری و روستایی کشور، توانمندسازی محلات فقیرنشین شهری و استفاده از پتانسیل مشارکت پذیری ساکنان جهت ساماندهی و بهسازی مشارکتی سکونتگاه های غیررسمی است.

جمع بندی و نتیجه گیری :

اثرات افزایش جمعیت و توسعه فعالیتهای شهری در منطقه ۱۹، ابعاد پیچیده ای بخود گرفته و ملاحظات زیست محیطی منطقه را ، به ضرورتی مبرم مبدل ساخته است. شرایط جغرافیایی، تحولات اندازه جمعیت، مصرف انواع سوخت، نسبت بالای فرسودگی خودروها، وجود واحدهای تولیدی آلاینده، آلودگیهای ناشی از زباله، مشکلات فاضلاب و … ازمهمترین عوامل آلاینده و بحران زای محیط زیست منطقه بشمار می روند. وجود شبکه زیرساختی به مثابه بستر مناسب برای استقرار فعالیتهای کارگاهی، صنعتی و تولیدی در اراضی جنوبی منطقه محسوب  می گردد. بر این اساس اراضی جنوب منطقه به عنوان فرصتی برای توسعه کالبدی و اقتصادی منطقه مطرح گشته که این امر مستلزم گسترش زیرساختی در این اراضی می باشد.

فصل چهارم : یافته های پژوهش

روند توزیع مکانی اسکان غیررسمی در ناحیه ۳ منطقه ۱۹ :

روند توزیع مکانی اسکان غیررسمی درناحیه۳ از منطقه۱۹ بصورت مطالعات میدانی وتکمیل پرسشنامه های خانوار انجام شده است، نتایج نشان می دهد که در سال ۱۳۸۹ تعداد ۱۷ سکونتگاه غیررسمی در ناحیه۳ وجود دارد که البته دراین سال بدلیل ماشینی شدن کوره آجرپزی سنتی قشم این سکونتگاه غیررسمی دیگر وجود ندارد زیرا در این کانون بعلت تخریب کوره آجرپزی سنتی، عدم نیاز به کارگر زیاد، نیاز به فضای کافی جهت توسعه و تجهیز آجرپزی ماشینی قشم، امکان سکونت خانوارها وجود نداشته و ساکنان در آن مجبور به نقل مکان و اسکان در سایر سکونتگاه ها (کوره های آجر پزی سنتی) شده اند. بنابراین ۱۷ سکونتگاه غیررسمی موجود که پیرامون کوره های آجرپزی فعال یا غیرفعال واقع اند مورد بررسی قرار می گیرد، با توجه به بررسیهای انجام شده در فصل سوم اصولاً سکونتگاههای غیررسمی اطراف این کوره های آجرپزی، بصورت خانه های کارگری و فضاهای مسکونی محقر و کوچک که بصورت کپر به آنها اضافه بنا شده است، در ۲ محله دولتخواه و اسماعیل آباد و در بخش غربی منطقه ۱۹، در ناحیه ۳ از این منطقه قرار دارند و در سایر نواحی محدوده قانونی منطقه۱۹ (نواحی۱و۲ ) بعلت عدم وجود بسترهای جغرافیایی و زمینه های لازم مانند عدم وجود کوره های آجرپزی، توسعه یافتگی بالنسبه بیشتر در این نواحی نسبت به ناحیه ۳، عدم وجود انبارهای ضایعات و محلهای جمع آوری و بارگیری ضایعات و عدم وجود فضاهای باز و متروکه، اسکان غیررسمی در نواحی ۱و۲ وجود ندارد. بنابراین کانون اصلی جذب اسکان غیررسمی در محدوده قانونی منطقه۱۹، ناحیه۳ از این منطقه است. از اینرو به بررسی ۱۷ سکونتگاه غیررسمی موجود در ناحیه۳  با توجه به شرایط جغرافیایی و مکانی آنها (قرار گیری در بخش غربی منطقه در اطراف  کوره های آجرپزی و فضاهای باز و متروکه و نیز توسعه نیافتگی این بخش از منطقه۱۹، که از ویژگی های بارز آنست)، به تبیین ویژگیهای جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی آنها، مسائل و مشکلات ساکنین در آنها و وضعیت مشارکت پذیری خانوارهای اسکان یافته در آنها می پردازیم. (نقشه شماره ۴-۱) در واقع مفهوم روند در جغرافیا، توالی عملکردها در طول زمان است که شامل تغییر در مکان و زمان خواهد بود. از اینرو در این پژوهش، ویژگیهای خانوارهای اسکان یافته در ۱۷ سکونتگاه غیررسمی موجود در منطقه، از بدو جمعیت پذیری این سکونتگاهها (سال ۱۳۶۵) تا سال ۱۳۸۹ که پرسشنامه های آماری از خانوارهای آنان تکمیل شده است، بصورت ۳ دوره ۸ ساله مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد.(نقشه شماره ۴-۲)

براساس مطالعات میدانی دربررسی روندتوزیع مکانی اسکان غیررسمی درناحیه۳ ازمنطقه۱۹ در دوره ۸ ساله اول(۷۲-۱۳۶۵) سکونتگاههای: کوره حسن نور، کوره قشم، سکونتگاه انتهای کوچه۳۷ دولتخواه و کوره دماوندنو سکونت پذیرشده اند و مجموعاً ۴ سکونتگاه بوده که دراطراف محله های اسماعیل آباد ودولتخواه توزیع شده اند. دردوره ۸ ساله دوم(۸۰-۱۳۷۳) سکونتگاههای: کوره حسین حسامی(آجرظفر)، کوره بوعلی(سوسن)، آجر فرهاد، آجر ناهید (میرسعیدی)، کوره حاجی فلاحتی، کوره شیخ(نوین) و کوره غلام فراهانی(حاتمی- دین پژوه) مجموعاً ۷ سکونتگاه جمعیت پذیر شده اند که این کانونها نیز در اطراف محله های اسماعیل آباد و دولتخواه قرار دارند. در دوره سوم (۸۹-۱۳۸۱) نیز سکونتگاه های: کوره سهیل، کوره حاجی توسل(کردبچه)، کوره حاج یداله حیدری، کوره کاردان(سفال جدید- نادری)، کوره جاوید، آجر مسعود، آجر صفا (سلیمانی)، مجموعاً ۷ سکونتگاه جمعیت پذیر شده اند که توزیع مکانی آن نیز در محله های اسماعیل آباد و دولتخواه است. بنابراین سکونتگاههای غیررسمی واقع درمنطقه۱۹ شهر تهران، در ناحیه۳ در اطراف کوره های آجرپزی محله های اسماعیل آباد و دولتخواه توزیع مکانی شده اند. نتایج مطالعات میدانی نشان می دهد که در دوره های دوم و سوم، افزایش قابل ملاحظه و بیشتری نسبت به دوره اول، در تعداد سکونتگاه های غیررسمی منطقه و جمعیت ساکن در آنها بوجود آمده است. همچنین توسعه فیزیکی وگسترش فضایی کانونهای اسکان غیررسمی در ناحیه ۳، در دوره های دوم و سوم، نسبت به دوره اول، با شدت بیشتری خصوصاً در دوره سوم انجام یافته است. توسعه فیزیکی سریع و گسترش فضایی  بی رویه شهرتهران و افزایش شدید جمعیت آن، بیشترین تأثیر را برشکل گیری، جمعیت پذیری واسکان در کانونهای دوره اول ودوم بویژه دوره اول داشته است.

نتایج مطالعات میدانی، پیمایشی و نظرسنجی از خانوارهای اسکان یافته نشان می دهد که اهم مشکلات و کمبودهای موجود در ۱۷ سکونتگاه غیررسمی ناحیه۳ منطقه۱۹ عبارتند از :

• بیسوادی و سطح پایین سواد در بین درصد بالایی از سرپرستان خانوار (پدران) بویژه درصد قابل توجهی از آنها به علت بیسوادی علیرغم داشتن مهارتهای شغلی، امکان جذب در مشاغل با درآمد مناسب را ندارند.
• کمبود مراکز درمانی وعدم سهولت دسترسی به مراکز درمانی موجود در ناحیه۳ در محله های دولتخواه و اسماعیل آباد.
• وجود مشکلات اجتماعی بویژه معضل دزدی و عدم امنیت.
• کمبود امکانات آموزشی.
• عدم دسترسی به آب آشامیدنی مناسب در تعدادی از سکونتگاهها و تأمین آب از سایر سکونتگاههای همجوار.
• عدم جمع آوری زباله در اکثر سکونتگاههای غیررسمی منطقه.
• کمبود مساحت بنای واحدهای مسکونی (عمدتاً کمتر از ۵۰ مترمربع) جهت سکونت خانوارها به علت وجود درصد بالایی از میزان بعد خانوار ۷-۴ نفره در کل سکونتگاهها.
• دفع غیر بهداشتی فاضلاب واحدهای مسکونی در داخل سکونتگاهها.
• خاکی و شنی بودن معابر اصلی و فرعی در تعدادی از سکونتگاهها.
• عدم وجود امکانات بهداشتی کافی و سرویس های مناسب بهداشتی.
• عدم بکارگیری مصالح استاندارد و بادوام در ساخت بنای واحدهای مسکونی کارگری.
• درآمد کم خانوارها با وجود مشکلات عدیده آنها و عدم امکانات خدماتی- رفاهی و غیره.
• بالا بودن عمر(قدمت) بناهای ساخته شده (بصورت خانه های کارگری) و بکارگیری مصالح ساختمانی بی دوام و پایین بودن کیفیت بنای واحدهای مسکونی که بصورت قابل تخریب و بهسازی هستند.
• عدم دسترسی به مراکز فرهنگی، ورزشی و تفریحی جهت گذران اوقات فراغت.

براساس نتایج بررسی و تحقیق درسکونتگاههای غیررسمی ناحیه۳ منطقه۱۹ مشخص گردید که یکی از راهکارهای مهم و اصلی جهت ساماندهی و حل بسیاری از مشکلات خانوارهای اسکان یافته، توانمندسازی ساکنان و احیای بافت کالبدی و ارتقاء فعالیتهای اقتصادی، اشتغال زایی، ایجاد فرصتهای شغلی جدید و افزایش درآمد است. راهکار دیگری که می بایست مورد توجه مسئولین قرار گیرد بهسازی مساکن قابل تخریب است که به علت عدم امکان تملک توسط ساکنین در آنها نیاز به بررسی و اتخاذ روشی جهت بهبود اسکان در سکونتگاههای دارای مساکن درحال تخریب است. بنابراین از یکسو مداخله مستقیم دولت و اتخاذ تصمیم جدی برای حل مشکلات ساکنان این سکونتگاهها و از سوی دیگر با توجه به اینکه مهاجران اکثراً منشأ روستایی دارند لزوم رسیدگی به مسائل روستاها وتوجه به امر توسعه روستایی و برنامه ریزی صحیح و دقیق جهت جلوگیری از مهاجرت بی رویه آنها به شهرها (بویژه شهر تهران) ضروری به نظر می رسد.

فصل پنجم : آزمون فرضیات، نتیجه گیری و پیشنهـادهـای اجرایی

با توجه به نتایج پژوهش میدانی و تأیید فرضیات تحقیق پیشنهادهای ذیل ارائه می گردد :

پیشنهادها در سطح کلان :

• از آنجایی که راه حل مواجهه با پدیده اسکان غیررسمی را بایستی در قالب۲ نگرش «توسعه ای»، توسط دولت و «توانمندسازی و بهسازی مشارکتی»، با استفاده از پتانسیل مشارکت طلبی و مشارکت پذیری خانوارهای اسکان یافته جستجو نمود لذا از یکسو باید به عوامل مؤثر در توسعه پرداخت و از سوی دیگر نیز از حاشیه نشین شدن مناطق دارای اسکان غیررسمی جلوگیری نمود و جهت دستیابی به شرایط پایداری نسبی باید با مشارکت دهی ساکنان در بهینه سازی شرایط زیستی در محل سکونت شان و تقویت حس مسئولیت آنان، محیط مناسبی برای کار، سکونت و پیوندهای اجتماعی ایجاد نمود.
• جهت تحقق یافتن امر توانمندسازی و بسترسازی برای ارتقای شرایط محیطی سکونتگاههای غیررسمی موجود به نحو فراگیر و ماندگار، راهبرد پیشنهادی عبارت است از : تقویت و ایفای نقش هدایتگر و تسهیل کننده در حل مجموعه مشکلات اسکان غیررسمی با توانمندسازی این اجتماعات و مشارکت جویی از آنها، بطوریکه در این راهبرد اتکای اصلی به توانهای درونی موجود و آموزش این اجتماعات غیررسمی است و نقش بخش دولتی و عمومی صرفاً حمایت و هدایت خودیاری و جهت دهی به میزان و نحوه مشارکت آنها برای رفع نیازهای فردی و جمعی ساکنان است.
• سیاستها، اقدامات و راهکارهای مرتبط با راهبرد هدایت و تسهیل توانمندسازی از طریق مشارکت دهی ساکنان.
• پیش نگری گسترش اسکان غیررسمی و زمینه سازی تأمین مسکن مناسب با خدمات مرتبط برای گروههای کم درآمد.
• برخلاف پروژه های عمرانی که بیشتر کالبدی هستند پیشنهادهای توانمندسازی باید تأثیرات اقتصادی- اجتماعی، فرهنگی و رفاهی داشته باشند. بنابراین به جای پیشنهاد طرحهای منفرد مجموعه ای از پروژه ها که بر یکدیگر تأثیر داشته و چرخه ای از ارتقای اقتصادی، اجتماعی، خدماتی و رفاهی را فراهم نماید ارجحیت دارند.
• اعمال سیاستهای تمرکززدایی وجلوگیری ازرشد بی رویه ولجام گسیخته شهرها،ازطریق سرمایه گذاری در مناطق محروم و ایجاد تعادلهای منطقه ای در جهت تحقق عدالت اجتماعی در کشور بمنظور توزیع متعادل اعتبارات و استفاده کارآمد از آن متناسب با استعدادهای مناطق مختلف و افزایش مشارکت ملی.

پیشنهادها در سطح خرد :

• ساماندهی وضع اشتغال، ایجاد و گسترش فرهنگ واقعی اشتغال ساکنان سکونتگاههای غیررسمی منطقه.
• برنامه ریزی و ساماندهی اقتصاد منطقه۱۹ بطوریکه بتوان از پتانسیل های موجود در آن استفاده کرده و توجه مردم را از مشاغل غیررسمی و کم درآمد بطرف مشاغل رسمی درآمدزا جلب نموده و درآمدهای موجود دربخش غیررسمی را نیز وارد بازار رسمی نموده و به ارتقای سطح اقتصاد محلی و ملی کمک کنیم.
• ساخت مجموعه های مسکونی ارزان قیمت و واگذاری آن به خانوارهای اسکان یافته در سکونتگاههای غیررسمی ناحیه۳ منطقه۱۹ بصورت اجاره به شرط تملیک.
• آموزش و ارتقای سطح آگاهی های مردم و بویژه خانوارهای اسکان یافته در سکونتگاه های غیررسمی از طریق رسانه های جمعی و نیز از طریق برگزاری کلاس های آموزشی در آنها.
• احداث مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان جهت بالا بردن سطح سواد و آگاهی های ساکنان در مناطق اسکان غیررسمی.
• ایجاد خانه بهداشت در کانونها جهت ارائه خدمات بهداشتی، واکسیناسیون و تنظیم خانواده.
• توجه به امر سواد و آموزش دختران، زیراپسران درصورت نبود مدرسه درمحل سکونت شان با مراجعه به نقاط دیگر می توانند تحصیل کنند، اما دختران حتی در صورت تمایل به تحصیل نمی توانند به نقاط دیگر مراجعه کنند زیرا این مسئله مغایر با اعتقادات سنتی و امکانات مالی خانواده آنهاست.
• توجه به بهسازی شرایط زیست خانوارهای اسکان یافته و تشویق آنان به مشارکت در تمامی مراحل طرح توانمندسازی و بهسازی مشارکتی.
• انجام اقدامات لازم جهت بهسازی شبکه فاضلاب و سیستم بهداشتی جمع آوری زباله.
• توجه به نقش دولت درتمامی مراحل مطالعه،تدوین برنامه،تصمیم گیری واجرای برنامه ها ضرورت دارد.

دریافت پایان نامه مدیریتی آقای بهروز محمودی