پایان نامه نگرشی بر شیوه های خانه سازی تهران عهد قاجار با تأکید بر فضاهای ورودی

نویسنده:  مینا رمضان جماعت
استاد راهنما: دکتر جواد نیستانی
استاد مشاور: دکتر حمید خطیب شهیدی
تاریخ شروع: ۶ماه تا ۳ سال
دانشگاه: تربیت مدرس
مقطع: کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی: باستان شناسی

چکیده

شناخت شیوه های معماری خانه در یکی از ادوار مهم تاریخ شهر تهران یعنی دوره قاجار، موضوع پایان نامه حاضر است و در این میان، سعی شده تا فضای ورودی خانه ها مورد بررسی قرار گیرد. از آنجا که تهران در طول تاریخ خود، رویدادهای بسیاری را از سر گذرانده و تغییرها و تقابلهای فراوانی را به چشم دیده، بررسی وضعیت تاریخی و دگرگونیهای بافت شهری و همچنین چرایی تقابل سنت و تجدد، ظهور نوگرایی و چگونگی تأثیر تمامی آنها بر ساختارهای جامعه از جمله معماری، بخشی از این رساله را به خود اختصاص داده است. افزون بر این، به معماری مسکونی و عوامل و شرایط مؤثر بر آن نیز اشاره ای  شده است تا میزان تأثیرپذیری معماری خانه از مؤلفه های مختلف، به خوبی آشکار گردد. در روند این پژوهش، شیوه های خانه سازی، از ابتدای شکل گیری تهران تا پایان دوره قاجار (همگام با سنت، تلفیق و تجدد) به همراه خصوصیات کالبدی و سیر تحولی فضاهای ورودی مورد مطالعه قرار می گیرد و در ادامه، ضمن معرفی، توصیف و تحلیل تعدادی از خانه های قاجاری، بررسی مشخصات عمومی و ویژگیهای کالبدی و ماهیتی و تزیینی فضاهای ورودی آنها نیز انجام می شود. حاصل پژوهش حاضر حاکی از آن است که خانه های تهران دوره قاجار، در ساخت و ساز، سبکهای گوناگونی داشته و فضای ورودی خانه ها به تبع سبکها، متنوع، اما پیوسته در حال تغییر و تحول و حتی حذف تدریجی بوده است.
واژگان کلیدی: تهران ـ قاجار ـ معماری ـ خانه سازی ـ فضای ورودی.

خلاصه

تهران عهد قاجار، پایتخت ایران، به دلایل گوناگونی چون موقعیت برتر سیاسی و نظامی، دارا بودن پایگاه مستحکم اقتصادی و اجتماعی، تجمع اکثریت رجال و سران قبایل در آن، مرکزیت توجه دول خارجی، همچنین تفاوت در بافتهای شهری و تنوع در ساختارهای معماری و مسائلی دیگر از این دست، از جنبه هایی گوناگون قابل بررسی می باشد که در این پایان نامه، با توجه به اهمیت مقوله سکونت، معماری مسکن و تنوع آن از دیرباز، بحث شیوه یابی معماری خانه های قاجاری تهران مطرح می شود و بدین خاطر که پرنمودترین جزء خانه ـ در نگاه اول ـ فضای ورودی است، تأکید و تمرکز تحقیق، بیشتر بر این بخش می باشد تا با توصیف و تشریح فضای ورودی خانه ها، آنها را جزئی نگری نموده و به گوناگونی و دگرگونی آنها در طول دوران قاجار بپردازد.
تهران در آغاز، روستای کوچکی از توابع شهر بزرگ ری بود و به دلیل نداشتن حصار، مکانی بسیار ناامن به شمار می آمد که مرتباً مورد هجوم اقوام دیگر قرار می گرفت و از این رو، خانه هایی سرداب شکل و زیرزمینی داشت تا مأوایی برای ساکنان آن باشد. در دوران صفوی، با کشیدن حصار به دور تهران و ساخت بارو و دروازه و بازار برای آن، امنیت به شهر باز گشت و خانه ها بر سطح زمین ساخته شد. این خانه ها، خانه هایی سنتی بودند که ریشه در معماری مسکونی کهن ایران داشتند و چه در سازه و چه در تزیینات، عاری از هرگونه تأثیرات فرهنگ غربی بودند.
در دوره قاجار که همزمان با انقلاب صنعتی اروپا و تحولات گسترده حاصل از آن است، نه تنها شکل شهر، طریقه حصارکشی، تعداد دروازه ها، نوع بافت و میزان وسعت و جمعیت تغییر می کند، بلکه فرهنگ اجتماعی و طبقاتی، ارزشهای هنری و شیوه های معماری و فضاسازی نیز ـ بسته به نوع گرایشات ـ متحول می شود و مهمترین تبدیلات ساختاری و تغییرات ظاهری در تهران رقم می خورد، خصوصاً در زمینه معماری مسکونی و فضاسازی ورودی که تکنیکها، ترکیبات و تزیینات سنتی خانه ها به تدریج به نمونه های غربی، نزدیک تر یا به تقلید از آنها ساخته می شود و نمایی متفاوت از قبل، به شهر می بخشد.
در اوایل دوره قاجار، خانه های سبک سنتی تهران، در معابر باریک و بلند یا کوچه های پیچ در پیچ شهر قرار می گرفتند و تمامی اجزاء و عناصر ملزوم برای یک زندگی جمعی و خصوصی را دارا بودند. ورودی خانه ها نیز به گونه ای غیر مستقیم و درونگرا طراحی می شد تا نهایت امنیت را برای ساکنان خانه ایجاد کند. در اواسط دوران قاجار، خانه های تهران به سبکی تلفیقی بنا می شود، بدین معنی که در ساخت آنها ـ چه در نماهای ورودی و چه در فضاهای داخلی ـ عناصر و تزییناتی ملهم از معماری بومی و هنر غربی به چشم می خورد که این المانها گاه به صورتی همراه و همگام و گاه با برتری یکی از سبکها، با یکدیگر ترکیب می شوند؛ و در اواخر دوره قاجار، ساخت خانه به تبعیت از فرمهای غربی باب می شود. این خانه ها، بناهایی برونگرا با عناصر و موتیفهای ساختاری و تزیینی اروپایی هستند و ورودی مستقیم آنها، در حاشیه معابر عریض و تازه احداث شده شهر قرار دارد.
بدین ترتیب می توان گفت که معماری خانه های قاجاری تهران ـ از ابتدا تا پایان دوره ـ بیانگر تغییر و تحولی عمیق در نوع خانه سازی و به تبع در فضاسازی موجود است. تغییر و تحولی که از نفوذ فرهنگ و هنر غرب و خودباختگی معماری ایرانی نشأت می گیرد و به کم رنگ شدن معماری مسکونی سنتی و ترویج سبکهای گوناگون غربی در ساخت و ساز خانه های تهران منجر می شود. 

دریافت پایان نامه به صورت خلاصه