پایان نامه ساماندهی بافت فرسوده شهری (نمونه: محله امامزاده یحیی)

نویسنده:  مسعود شیخی
استاد راهنما: دکتر محمد سلیمانی – دکتر علی شماعی
استاد مشاور: –
تاریخ شروع: ۱۳۸۸/۱۲/۱۲
دانشگاه: تربیت معلم
مقطع: کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی: جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری

چکیده
بافت های فرسوده بخش بزرگی از شهرهای ایران را تشکیل می دهد که به مرور زمان فرسودگی اینگونه بافت ها در حال تشدید شدن است. آنچه بافت های فرسوده را از بافت های دیگر شهری متمایز می کند سه شاخص ناپایداری، نفوذناپذیری و ریزدانگی است. طبق برآوردهای اولیه ۴۰ شهر کشور با مسئله ساختمان های فاقد استحکام و محلات قدیمی فاقد معیارهای پذیرفته شده شهری مواجه هستند . بافت کهن و فرسوده همیشه با سلول های تاز ه جایگزین نمی شود. تغییر بافت شهری در شهرهای کوچک نسبت به شهرهای بزرگ از سرعت کمتری برخوردار است که این سرعت بیش از هر چیزی ناشی از ارزش زمین و اهمیت اقتصادی هر شهر است که معمولانسبت مستقیم با میزان گسترش و رشد شهر دارد . ساماندهی اینگونه بافت ها نیازمند یک مداخله هماهنگ است.منطقه ۱۲ شهر تهران بیش از سه چهارم ناصری ( مرکز تاریخی) را پوشش می دهد که بیش از یک سوم سطح منطقه فرسوده محسوب می شود. مسائل اصلی که این منطقه با آن روبرو است را می توان به زوال و فرسودگی، تخریب عرصه های عمده،اغتشاش در سیمای شهری،تراکم وتسلط سواره و … را می توان نام برد. یکی از محله های این منطقه، محله امام زاده یحیی است که با دو مشکل اصلی روبرو است:۱- مسائل و مشکلات اجتماعی ۲- مسائل ومشکلات کالبدی
همچنین این محله  به دلیل موقعیت قرارگیری آن در شهر تهران  دارای توان بالقوه در جهت فعالیت های عمرانی و توریستی در سطح شهر است. ضرورت مداخله از زوایایی مختلفی از جمله کالبدی- اجتماعی-اقتصادی- فرهنگی قابل پیگیری است. در این پایان نامه در جهت ساماندهی محله امام زاده یحیی با رویکرد سیستمی مطالعه و پژوهش شده که محورهای اصلی آن بهبود سیمای کالبدی،بهبود وضع ترافیک،بهبود شرایط زیست محیطی،کاهش تراکم وتمرکز، حفظ واحیای رونق اقتصادی،بهسازی محیط اجتماعی و فرهنگی،تقویت و ایجاد ارزش های بصری و هویت بخشی می باشد.

کلید واژه: بافت،بافت فرسوده،فرسودگی،مداخله،محله،ساماندهی

خلاصه
فصل اول : کلیات تحقیق
۱-   طرح مسئله :
یکی از محله های منطقه ۱۲ تهران، محله امام زاده یحیی است که در ناحیه دو قرار دارد.وجه تسمیه آن به دلیل وجود بقعه امازاده ای به همین نام در قلب این محله  می باشد و به این دلیل واجد ارزش تاریخی – فرهنگی است . مسائل و مشکلات اصلی که محله امام زاده یحیی با آن روبرو است را می توان به دو قسمت تقسیم کرد:۱- مسائل و مشکلات کالبدی ۲- مسائل و مشکلات اجتماعی مطالعه و ساماندهی محله امام زاده یحیی باید با رویکرد سیستمی ( رویکرد همه جانبه ) مطالعه شود( شکل۳-۱) همچنین محورهای ساماندهی نیز باید در جهت بهبود سیمای کالبدی،بهبود وضع ترافیک ،بهبود شرایط زیست محیطی ،کاهش و تراکم تمرکز ،حفظ و احیای رونق اقتصادی،بهسازی محیط اجتماعی وفرهنگی ، تقویت و ایجاد ارزش های بصری و هویت بخشی   باشد.
۲-   هدف
 ارائه طرح ساماندهی در جهت بهبود سیمای کالبدی،ترافیک،شرایط زیست محیطی و کاهش تراکم و تمرکز و همچنین تقویت و ایجاد ارزش های بصری در جهت هویت بخشی به محله امام زاده یحیی.
۳-   سوالات تحقیق :
•   برای تحقق پویایی وایجاد تعاملات اجتماعی در محله امام زاده یحیی ،طرح ساماندهی چه رویکردی را باید در نظر بگیرد؟
•   طرح ساماندهی چگونه می تواند از مسائل مربوط به کالبد و منظر شهری فراتر رفته و به مسائل روابط انسانی و تقابل زندگی مدرن و سنتی بپردازد؟
۴-   الگوی کلی تحقیق، کاربردی و اساسا هدف گرا است و بطور کلی  روش تحقیق به دو صورت میدانی و اسنادی انجام می گیرد..
۵-   شیوه های گردآوری داده ها:۱- مطالعات کتابخانه ای ۲- مطالعات میدانی( ۱۵۰ پرسشنامه)
۶-   جامعه مورد مطالعه:  محله امام زاده یحیی در منطقه ۱۲ در ناحیه دو قرار دارد.محدوده این محله از شمال به خیابان امیرکبیر؛ از شرق به خیابان ری و از جنوب به خیابان ۱۵ خرداد( بوذر جمهری) و از غرب به خیابان شهید مصطفی خمینی ( سیروس) محدود می گردد.
فصل دوم : مفاهیم پایه و چارچوب مفهومی
۱-   تعاریف و مفاهیم :
۱-۱-   بافت: بافت شهرگستره ای همپیوند است که با ریخت شناسی متفاوت طی دوران حیات شهری در داخل محدوده شهر یا حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشد، این گستره می تواند از بناها، مجموعه ها ، راه ها ،فضاها،تایسات و تجهیزات شهری ویا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد.
۱-۲-   انواع بافت: ۱- بافت تاریخی ۲- بافت قدیمی ۳- بافت میانی ۴- بافت جدید ۵- بافت پیرامونی ۶- بافت اقماری ۷- گسترش متروپلی شهر به همراه ایجاد شهرهای جدید
۱-۳-   فرسودگی : نا کارامدی و کاهش کارایی یک بافت نسبت به کارامدی سایر بافت های شهری است.
۱-۴-   ساماندهی : ساماندهی به مفهوم سرو سامان دادن و به نظم در آوردن ساختاری و عملکردی اجزای یک سیستم، به گونه ای است که بهبود عمومی آن سیستم را در پی داشته باشد. مفهوم ساماندهی به طور عام عبارت است از اصلاح روابط موجود و ایجاد نظم و ترتیب بهینه در میان اجزای یک سیستم به گونه ای که در نهایت نیز کل نظام، به سوی اهداف از پیش تعین شده هدایت می شود.
۱-۵-   بافت فرسوده : بافت فرسوده شهری را می توان کل و یا آن بخش از فضای شهری دانست که نظام زیستی آن ، هم از حیث ساخت و هم از حیث کارکرد اجزای حیاتی خود دچار اختلال و ناکارآمدی شده است
۱-۶-   محله : محله معمولا کالبد سکونت واشتغال۷۰۰الی۱۲۵۰ خانوار است که با عنصر شاخص فرهنگی ( مسجد) و آموزشی (دبستان ) تعریف می شود .عنصر شاخص محله مدرسه ابتدایی است که  باید در جایی مکان یابی شود که امنیت عبور ومرور دانش آموزان حفظ شود و در مدت ۵-۴ دقیقه به مدرسه وبالعکس به منزل برسند عنصر شاخص هویتی محله مسجد است
۲-   مروری بر ادبیات مسئله : در این قسمت به منظور نمایش نمایی کلی ، در سه گروه : منشورها و قطعنامه های جهانی ، اندیشه های جهانی و تجربیات کشورها ، به گرداوری اسناد و داده ها پرداخته شده است.
۳-   چارچوب نظری طرح :۱- الف- نظریه (( کلیت رشد یابنده))- (( کریستوفر الکساندر))۲- نظریه ساماندهی استخوان بندی اصلی شهر )) – (( ادموند بیکن ))۳- نظریه  ادراک بصری و سیمای شهری – (( کوین لینچ))
فصل سوم : شناخت وضع موجود  
۱-   مقدمه : منطقه ۱۲ تهران، به عنوان یکی از مناطق بیست و دوگانه شهر تهران با وسعتی حدود ۱۳۵۷ هکتار و جمعیتی در حدود۲۴۸,۰۴۸ هزارنفر(برحسب آمار سال ۱۳۸۵)از مناطق مهم مرکزی کلان شهر تهران به شمارمی آید.
۲-   ویژگیهای محیطی و اقلیمی شهر تهران با تاکید بر منطقه ۱۲: شهر تهران از لحاظ جغرافیایی در ۵۱ درجه و۴ دقیقه تا ۵۱ و ۳۳ دقیقه طول شرقی و ۳۵ و ۳۵ دقیقه تا ۳۵ و ۵۰ دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این شهر در گستره ای بین کوه و کویردر دامنه جنوبی البرز قرار دارد.گستره ی استقرار تهران از سمت جنوب و جنوب غربی به دشتهای هموار ورامین و شهریار منتهی می شود و در سمت شرق و شمال توسط کوهستان محصور گردیده است.
۳-   طرح های فرادست شهری در منطقه ۱۲ و محله امام زاده یحیی:۱- طرح جامع تهران سال ۱۳۴۷ ۲- طرح ساماندهی تهران ۱۳۷۰ ۳- برنامه تهران-۸۰ ۴- طرح جامع ۱۳۸۵
۴-   ویژگی تاریخی محله امام زاده یحیی: الف- قبل از دوره صفوی  ب- دوره صفوی تا اواسط ناصرالدین شاه قاجار ج – اواسط دوره ناصرالدین شاه تا اوایل دوره پهلوی د- دوران معاصر

۵-   وی‍ژگی کارکردی و کاربری اراضی شهری  محله امام زاده یحیی: الف- بخش اعظم محله امام زاده یحیی ، مسکونی است که اکثر قطعات ساختمانی عمری بالای ۳۱تا۸۵ سال دارند ب- بیشتر قطعات ساختمانی در محله امام زاده یحیی تخریبی هستند که مساحت این قطعات حدود ۵۸۲۱۱۴متر مربع می باشد که تعداد آن ۲۷۰۲ و حدود ۵۳ درصد را شامل می شود.ج- کیفیت ابنیه در محله امام زاده یحیی به ترتیب ، شامل مخروبه و قابل تخریب ۵۳ درصد، قابل تعمیر۳۴٫۵ درصد، نوساز ۷٫۱ درصد، درحال ساخت ۸٫ و سایر ۴٫۴ درصد می باشد. د- ساختمان ۵ طبقه به بالا بیشتر در لبه خیابان های اصلی در محله قرار دارد و طبقات ۳و ۴ نیز در پهنه محله به صورت نامنظم پخش شده است . ه- هسته محله و بافت میانی محله بیشتر مسکونی است و لی لبه های محله بیشتر مختلط و تجاری محتلط هستند.
۶-   ویژگی جمعیتی – اجتماعی محله امام زاده یحیی:در سرشماری سال ۸۵: جمعیت :۱۵۵۱۹ تعداد خانوار:۴۲۴۵ ؛ بعد خانوار : ۳٫۶ ؛  نسبت جنسی ۱۱۷٫۷۷؛ بار تکفل واقعی :۱٫۸۵؛  ضریب جمعیت فعال واقعی۸۳ ؛ ضریب اشتغال۴۸٫۵ ؛ضریب بیکاری ۳٫۷
۷-   ویژگی اجتماعی – اقتصادی محله امام زاده یحیی:الف- این محله دارای تراکم جمعیتی بالای است این تراکم بالا باعث ناهنجاری های  اجتماعی و بی نظمی در سطح محله  و همچنین به  دلیل عدم امکانات  برای جمعیت زیاد این محله، دچار عدم تعادل در خدمات رسانی در سطح محله شده است.
۸-   ویژگی تاسیسات و تجهیزات شهری در محله امام زاده یحیی: تاسیسات زیر بنای اضافه شده، به دلیل اینکه عمری از آن گذشته ، غالبا فرسوده و مستهلک بوده و نیازمند بازنگری اساسی دارد.
۹-   ویژگی های کالبدی – فضایی محله امام زاده یحیی: بررسی وبرداشت وضع موجود محله در سه مورد کاربری ها ، کیفیت ابنیه و تعداد طبقات در سه سطح انجام گرفته است : دو طرف گذر امام زاده یحیی، پهنه محله ، لبه های محله
۱۰-    ویژگی زیست محیطی- بهداشتی محله امام زاده یحیی:الف- آلودگی هوایی ومحیطی ناشی از وجود برخی کارگاه های مزاحم ، در داخل محدوده سکونت یکی دیگر از مسائل این محدوده است ب- طبق اطلاعات پرسشنامه حدود ۹۰ درصد ساکنین به وجود موش در محله اشاره کرده اند که این خود دلیلی بر پایین بودن سطح زیست محیطی منطقه است
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل منطقه و محله با استفاده از تکنیک swot
۱-   تحلیل وضعیت : نقاط قوت؛نقاط ضعف؛ فرصت ها و تهدیدها در منطقه ۱۲
۲-   تحلیل وضعیت: نقاط قوت؛ نقاط ضعف؛ فرصت ها و تهدیدها در محله امام زاده یحیی که در نظام های مطالعاتی :۱- کارکردی ۲- جمعیتی- اجتماعی ۳- جمعیتی –اقتصادی ۴- تاسیسات و تجهیزات شهری ۵-کالبدی- فضایی

فصل پنجم : طرح پیشنهادی
این قسمت که بخش پایانی تحقیق می باشد با استفاده از مطالعات نظری و تجزیه و تحلیل وضع موجود به طرح پیشنهادی پرداخته می شود.
۵-۱- تدوین اهداف کلی :اهداف کلی نماینده آرمان های یک جامعه در رابطه با مسائل و تنگناهای آنها است . اگر چه مسائل درحقیقت هم در برگیرنده هدف و هم آرزو و هم موانع تحقق هدف می باشند.
۵-۳- تبین ضوابط عملیاتی: هدف های عملیاتی در چارچوب هدف های کلی بطور دقیقتری تعریف شده و به سهولت قابل اندازه گیری و سنجش هستند و معمولا با وسائل حصول به مقاصد مورد نظر مترادفند.
۵-۳- تنظیم راه حل های کلی طراحی: این مرحله مهمترین و حساسترین مراحل فرایند ارائه طرح محسوب می شود. راه حل ها و یا سیاست های کلی طراحی ، پایه و اساس راه حل های اجرائی طراحی را تشکیل می دهند.
۵-۴- ارزیابی راه حل ها : هدف عمده این مرحله این است که میزان موفقیت راه حل های مختلف طراحی در حصول به اهداف مورد نظر اندازه گیری،آزمایش و مقایسه شود.
۵-۴-انتخاب وتکمیل راه حل بهینه :هدف عمده و اصلی این مرحله این است که راه حل هائی که تا به حال تهیه و تنظیم شده با یکدیگر تلفیق شود.
۵-۵-اقدامات کالبدی طرح :این اقدامات شامل ترکیبی از راه حل های مختلف طراحی است
۵-۶- ضوابط و مقررات طرح شامل : ضوابط و مقررات ارتفاعی ؛ضوابط ومقررات تجمیع ؛ ضوابط و مقررات شبکه ارتباطی، ضوابط و مقررات کاربری