نشانه شناسی چیدمان مناسبتی شهر (شهر آرایی)

زیبایی، استنباط آدمی است از تناسب و توازن در جهان. نشانه ها ذهن را برای پذیرش زیبایی نظم می دهند. نشانه ها در فضای شهری نقش مهمی در تربیت سلیقه شهروندان و جهت دهی مسائل روانی برعهده دارند.

شهروندان در پایان یک روز سخت کاری نیاز به آرامش درونی دارند که این نیاز باید از طریق فضای نشانه ای شهر به آنها منتقل شود: رنگ، فرم و سایر عناصر بصری.

مناسبتها یکی از مقاطعی هستند که شهر در وضعیت اسثنائی به سر می برد. حرکت به سمت وضعیت اسثنائی و گریز از روزمرگی با تحرک و رهایی همراه است و این وضعیت می تواند مجرایی باشد برای مدیریت فضای بصری شهر در فرمی زیبا. کارناوال و جشن در هر جامعه و فرهنگی به نوعی باعث آرامش درونی افراد از طریق درگیری با نشانه ها و ساختار اجرایی می شوند.

آئین ها و مناسبت ها در جامعه ما هویت ساز و دارای جایگاه عمیق درونی اند که با ناخود آگاه ما عجین هستند. فرم، حرکتی است که از بیرون به درون اثر می رسد و شکل درست به ساختار هوشمند میرسد. آرایش شهر و رسیدن به فرم صحیح در مناسبت ها قطعا در آرامش روحی و روانی شهروندان تاثیر به سزایی خواهد داشت.

در یک تقسیم بندی کلی مناسبتها را می توان به دو دسته ملی و مذهبی تقسیم کرد. مناسبت های مذهبی شامل اعیاد مبعث، غدیر، قربان، فطر، ولادت ائمه و سایر جشنهای مذهبی. دهه محرم، اربعین حسینی، وفات ائمه در دسته سوگواره های مذهبی قرار دارند.

اعیاد و جشنهای ملی نیز مناسبتهایی همچون نوروز، دهه فجر و… می باشند.

تحلیل آرایش شهری بر اساس علم نشانه شناسی ما را به درکی صحیح از اجزای فرم های مناسبتی با حداقل خطا در نتیجه می رساند.

نشانه شناسی، شاخه ای از دانش بشری است که به نشانه ها و چگونگی کاربرد آنها برای ارتباط میان انسان ها و چگونگی تولید معنی وانتقال معنا در جامعه می پردازد. بنابراین نشانه شناسی به یک اندازه به مساله فرایند های دلالت و ارتباطات، یعنی به مطالعه شیوه های تولید و مبادله معنی می پردازد. نشانه شناسی – دست کم به شکل آرمانی- یک علم چند رشته ای (multidisciplinary) است که یک هدف عام مشترک، یعنی درک بهتر رفتار معنا دار انسان، به آن وحدت می بخشد.

از میان تئوری های نشانه شناسی مدرن در این پژوهش با روش نشانه ای پیرس به تحلیل نشانه های شهر آرایی می-پردازیم. چارلز ساندرس پیرس فیلسوف و منطق دان آمریکایی الگویی سه وجهی از نشانه ارائه کرد:

نمود (presentment): صورتى که نشانه به خود می‌گیرد و الزاماً مادى نیست.

تفسیر (interpretation): نه تفسیرگر، بلکه معنایى که از نشانه حاصل می‌شود،

موضوع (object): که نشانه به آن ارجاع می‌دهد. همچنین او نشانه ها را به سه دسته تقسیم کرد: شمایل(Icon) ، نمایه(Index) و نماد(Symbol).

نشانۀ شمایلی(Icon)

نشانه ای است که میان صورت و معنی اش شباهت صوری وجود دارد. آن را نشانه ی تصویری هم می نامند. مانند نقاشی، کاریکارتور، عکس …

نشانۀ نمایه ای یا طبیعی(Index)

نشانه ای است که میان صورت و معنای آن رابطه ای طبیعی وجود دارد. این نشانه ی وضعیت درونی یا عواطف فرستندۀ پیام را بطور خودبخودی انتقال می دهد. فریاد نشانۀ درد، تب نشانۀ بیماری، خمیازه نشانۀ خواب آلودگی و از نشانه های غیرزندۀ طبعی دود نشانۀ آتش، ابر سیاه نشانۀ باران را ذکر کرد.

نشانۀ نمادین(Symbol)

نشانه ای است که میان صورت و معنا رابطه ای قراردادی وجود دارد. مانند رنگهای چراغ راهنمایی و رانندگی، الفبای زبانی …

پیرس خود این طبقه‌بندی را بنیاد‌ی‌ترین تقسیم‌بندی نشانه‌ها می‌داند.

نشانه ی شمایلی ذاتی مستقیم و صریح دارد، پیامش را با کمترین پیچیدگی ساختاری ابلاغ می کند. قدرت تاثیر گذاری و ارتباط گیری این دسته از نشانه ها باعث می شود استفاده ی بیش از حد آنها از تاثیرشان بکاهد و به کلیشه هایی نخ نما تبدیل شوند که در هر بار تکرار کمتر به چشم آیند. شمایل از فرط تکرار دیگر قادر به تکثیر خود در یک نظام نشانه ای نیست وبدل به شعار و امری فرمایشی می شود.

بخش عمده ای از چیدمان آرایشی شهر در دهه فجر، هفته دفاع مقدس، سالروز آزاد سازی خرمشهر در این گروه نشانه-ای می گنجند. این اتفاقات که بخش مهمی از تاریخ ما هستند به دلیل قرار گرفتن در دوره ی تاریخی متاخر و امکان مکانیکی ثبت تصویر اندوخته ی تصویری خوبی دارند ولی این دلیل بر محدود کردن اینچنین اتفاقاتی صرفا به عکسن می شود. که اجحاف بزرگی در حق این دوره از تاریخ مان است. حال آنکه با پرداختی نو و بیرون کشیدن نشانه های جذاب بر تاثیر اینگونه نشانه ها افزود.

سه رنگ پرچم مقدس می تواند با قرار گیرفتن به عنوان موتیف هایی در ساختار بصری این دسته از تبلیغات و تکثیر خلاقانه، پتانسیل های بسط پذیری روزی چون ۲۲ بهمن را رها سازند. نمونه هایی از این دست در جشن های ملی کشورهای دیگر فراوان کار شده است.

نشانه های نمایه ای از شمایل ها منتزع می شوند و دارای پیچیدگی بیشتری نسبت به شمایل ها هستند. تفسیر آنها نیازمند تأمل، درنگ و اندکی تفکر است. این دسته از نشانه ها با توجه به ساختار دهلیز مانندی که دارند به محض کشف پیام توسط مخاطب، جریان انتقال معنی آنها به سرعت فعال و تبدیل به جزئی از یک نظام زبانی در ناخودآگاه شهروند می-شود. ارجاعات درون متنی و برون متنی این نشانه ها در تجربه های سایر ملل تبدیل به نشانه های هویتی آنها شده است. پوسترهای گرافیکی، نقاشی دیواری و … نظام یافته نشانه های شمایلی هستند. در سال های اخیر تجربه هایی از جنس نشانه های شمایلی برای آرایش مناسبتی شهر کار شده است. حال در این مرحله باید این نشانه ها را وارد زندگی و ذهنیت شهروندان کنیم.

نشانه های نمادین دارای پیچیدگی ساختاری بیشتر و لایه های متنی گسترده تری نسبت به دو گروه پیشین هستند. برای تفسیر این دسته از نشانه ها نیاز به آگاهی قبلی و حتی آموزش می باشد. آراستن شهر در دهه محرم با کتیبه ها، گستردن سفره نوروز در میادین، حضور حاجی فیروز در میان مردم در این دسته از نشانه ها جای می گیرند. اگر مخاطب دارای پیش زمینه قبلی نباشد قادر به ایجاد ارتباط و کشف رمز پیام نمی شود.

آئین ها به دلیل جنبه رمزی که دارند، نشانه های خود را در قالب نمادها عیان می کنند. تفکر شرقی نسبت به سایر شیوه های فکری، حرکت نمادین در ذات این تفکر است که رگه هایی از خیال و شاعرانگی را نیز در خود مستتر دارند. بنابراین فرم آراستن شهر در دهه محرم باید در قالب فرم های برانگیزاننده باشد و نه صرفاً شمایل هایی که فرا رسیدن این ایام را اعلام می کند. به معنای دقیق تر، فرم باید عزادار باشد نه شکل بیرونی.

حاجی فیروز سمبل پایان زمستان و فرارسیدن نوروز و بهار است. کاری که درباره این نمایش سنتی که چهره شهر را در این ایام به شدت تحت تأثیر قرار می دهد باید انجام شود این است که با سازماندهی گروه های نمایشی در نقاط مختلف گذرگاههای شلوغ شهر، آمدن بهار نوید داده شود.

امید آن است که بتوان با حرکت آگاهانه بر اساس معیارهای علمی در فعال کردن پتانسیل ها و استفاده از سرمایه های ملی گام برداریم.

منابع :

۱- سجودی، فرزان؛ نشانه‌شناسی کاربردی، تهران، علم، ۱۳۸۷، چاپ اول.

۲- گیرو، پی‌یر؛ نشانه‌شناسی، محمد نبوی، تهران، آگه، ۱۳۸۳، چاپ دوّم،

۳- بارت، رولان؛ عناصر نشانه‌شناسی، مجید محمدی، تهران، هدی، ۱۳۷۰، چاپ اوّل.

۴- چندلر، دانیل؛ مبانی نشانه‌شناسی، پارسا، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۶، چاپ اوّل.

ر.طاهری