فرم،شکل،گشتالت

مقدمه : هر پدیده در جهان هستی دارای کلیتی وحدت یافته است و در جهت هدفی مشخص انجام وظیفه می نماید . تجزیه یک پدیده به فرم و محتوا فقط به صورت انتزاعی امکان پذیر است .

واقعیت ، عینیت ، ذهنیت

محیط پیرامون انسان را پدیده های فراوانی اشغال کرده اند که همه ی آن ها به طور همزمان برای ما قابل ادراک نیستند . این پدیده های قابل ادراک را عینیت می نامیم .

انسان توسط فرایند ادراک مشخصات عینیت مزبور را با کمک حواس به مغز منتقل کرده و پس از انطباق با اندوخته های قبلی در حافظه ی خود آن را ارزیابی و شناسایی می کند و سپس ذهنیتی از آن پدیده به دست می آورد . از آن پس بر اساس تجربیات و ذهنیات خود عکس العمل نشان می دهد .

انسان نه فقط از محیط عینیت های موجود را به ذهنیت خود تبدیل می کند بلکه ذهنیت های خود را نیز به عینیت تبدیل می نماید .

محتوا : معنا و مفهومی است که در یک اثر نهفته است . در مباحث زیبایی شناسی غالبا محتوای اثر با موضوع آن اشتباه گرفته می شود . این رویداد اشتباه است زیرا محتوای یک پدیده در داخل اثر نهفته است ولی موضوع خارج از اثر بوده و واقعیت عینی دارد . موضوع یکی از جنبه های محتواست ولی نحوه مطرح کردن آن نیز جنبه ای دیگر است . باید بین موضوع و سوژه تفاوت قائل شد . سوژه یکی از عناصر فرم هنری است که بیانگر تصویری موضوع می باشد .

ارزش هنری یک اثر نه به خاطر سوژه بلکه به موضوع اثر بر می گردد .

ایده حاوی وحدت میان فرم و محتواست .

در فعالیت هنری فکر و احساس تجزیه ناپذیرند .

جنبه های ذهنی و عینی محتوای یک اثر در کنار یکدیگر نیستند بلکه در هم عجین شده اند .

صورت یا فرم :تعریف زیبا شناختی فرم عبارت است از تظاهر حسی واضح یک پدیده که خود را در معرض قضاوت قرار می دهد .

شکل نه فقط مترادف صورت یا فرم نیست بلکه فقط یکی از شاخص های آن است . شکل تنها یک امر بصری است و کلیتی است قابل روئیت که در غالب خطی ظاهر شده و جدا کننده فرم از زمینه اش می باشد . شکل دو بعدی است . در صورتی که فرم نه تنها سه بعدی است بلکه در قالب زمان و مکان ادراک می شود .

ساختار ، رابطه ی با قاعده ، محسوس و قابل ترسیم یک شکل و یا فرم است . شکل دارای کلیتی است که در فرایند ادراک به عنوان اولین ویژگی ظاهر شده و در فرایند فراموش کردن ، آخر از همه از خاطر می رود .

همه ی زبان ها برای این شکل کلی از اصطلاح گشالت استفاده می نمایند .

رابطه بین فرم و محتوا : میزان موفقیت زیبا شناختی تابعی از میزان موفقیت فرم در انتقال محتواست . نه فرم را می توان بدون محتوا انگاشت و نه محتوا را بدون فرم . انگیزه های موجود در خلق یک اثر دارای تضادهایی دیالکتیکی است ، به عنوان مثال نیرویی مهار نشدنی هنرمند را وادار به نیات و احساسات خود می کند و از طرفی به دنبال آن است که چگونه ذهنیات فردی خود را به جامعه تسری داده و مضافا آن که چگونه ذهنیت های خود را به صورتی عینی نشان دهد . این امر باعث می شود تا هنر تبدیل به ابزاری جهت تفاهم شده و عملکردی ارتباطی داشته باشد .

وظیفه فرم واقعیت بخشیدن به دنیای حسی و عقلی هنرمند است .

فرم نتیجه تعامل دو نیرو یعنی محتوا و خواص مواد به کار رفته در اثر هنری می باشد .

فرم هنری نمی تواند تکرار دقیق فرم های واقعی باشد ، زیرا هدف هنر بازتاب صرف واقعیات بیرونی نبوده بلکه بر آن اساس است که هنرمند آن را چگونه ادراک و تفسیر می کند .

رابطه ی بین فرم و محتوا در یک اثر هنری وجود وحدت قابل ادراک بین فرم و محتواست . ما هنگامی از یک اثر لذت برده و به فکر فرو می رویم که فرم و محتوای آن را کلیتی وحدت یافته بیابیم . و پس از این تجربه زیبا شناختی به تجزیه و تحلیل اثر می پردازیم .

با آن که نحوه ی کار هر هنرمند بر روی اثر خود فردی و خاص است ولی تحت تاثیر قانون مندی های عمومی ویژه ای قرار دارد : زندگی یک اثر هنری با تولد یک ایده شروع می شود . کارهای فی البداهه معمولا به شاهکارهای هنری منجر نمی شوند .

فرم در هنر جنبه های بیرونی و درونی داشته و هر جنبه دارای عناصر متفاوتی است اما مهم ترین خاصیت آن مطرح شدنش به صورت یک کلیت وحدت یافته است . با کوچکترین تغییر در عناصر فرم ، مضمون اثر هنری نیز تغییر می یابد .

در تاریخ هنر با موارد متعددی روبه رو هستیم که یک سبک توسط محتوایی خاص زاده می شود ولی تبدیل به لباسی بر تن محتوایی دیگر می گردد .

فرم دارای خصلتی دوگانه است همزمان با عینی بودنش نمایانگر چیزی از دنیای واقعی است .

معماری نیز از این قانونمندی مستثنی نیست . از یک طرف فرم ، بیانگر عملکرد فضا یا ساختمان است و از طرفی می بایست افکار ، روحیات و مهارت های هنری معمار را منتقل نماید .

محتوا داخل اثر است در صورتیکه ایده در خارج اثر و در ذهن هنرمند قرار دارد . اما در ایده نه فقط جوانه های محتوا بلکه جوانه های فرم نیز مستتر است .

استعداد هنرمند ناشی از توانایی وی در تجسم تصویری یک محتواست .

منبع:

مقالاتی در باب مفاهیم معماری و طراحی شهری؛ دکتر جهانشاه پاکزاد – شهرسازی آنلاین