تاملی بر مفهوم شهر در ایران

منظور از خشتر یا شهر در دوران باستان یک قلمرو حکومتی-قومی بوده است . منظور از خشتر یک شهر به معنای امروزی یا به معنای اروپایی آن نمی باشد بلکه قلمرو وسیعی است که یونانیان آن را ساتراپ می نامیدند .

در یک جامعه دودمانی یا عشیرتی یا ایلی ، حوزه نفوذ یک قوم یا ایل در مقایسه با مرکز آن از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است . امروزه اکثر موخرین بر دودمانی بودن فرهنگ باستانی متفق القولند . البته بسیاری از سئوالات ما در مورد گذشته شهرهایمان در هاله ای از ابهام مانده است . حضور و اظهار نظر شرق شناسان غربی نه فقط از این ابهامات نکاسته است بلکه حدسیات ضد و نقیض آنان نیز مشکل را صد چندان نموده است . آنان بر این عقیده اند که چون شرایط آن زمان ایران مربوط به دوران ما قبل صنعتی است لاجرم فئودالی بوده . بعضی از باستان شناسان اعتقاد دارند اولین دولت شهر در ایران و در خوزستان تشکیل شده است و ملاک سنجش دولت شهر را داشتن یک حاکم می دانند . مشخص است مفهومی که از دولتشهر در ذهن اینان موجود است با مغهوم خشتر دوران داریوش و دولتشهر یونانی متفاوت است . جالب آن است که بی هیچ چون و چرایی از یکدیگر کپی کرده و در کتاب های علمی خود می گنجانیم . شک در فرهنگ ما مذموم است و هر کس به صحت این مطالب شک کند ، او را به تخطئه تمدن باستانی متهم می کنیم . مفهوم شهر در دوره ی اسلامی نیز خالی از ابهام و ایهام نیست . از همه مهم تر مفهوم شهر در دوره ی اسلامی با آن چه ما امروزه از شهر می فهمیم متفاوت است . در این دوره نیز منظور نویسنده یا شاعر از مفهوم شهر کاملا مشخص نیست و فقط با حدس و گمان می توان این واژه را از داخل متن استخراج نمود . حتی در زمانی که منظور سیاح یا جغرافیدان از شهر همان است که معماران و شهرسازان امروزین ما از آن می فهمند ، در توصیف اجزای آن به ذکر مواردی می پردازند که از لحاظ جوهری تفاوتی با روستاهای بزرگ آن زمان ندارد . برخی داشتن مجوز نماز جمعه را تفاوت شهر با روستا قلمداد نموده اند ، در صورتی که بسیاری از روستا های آن زمان دارای مسجد جامع بوده اند . برخی دیگر نقش آن را یک مرکز اداری مورد تاکید قرار می دهند ولی به خوبی می دانیم روستا نیز در سلسله مراتب اداری یک مرکز محسوب می گردیده است .

تهیه ایدئوگرام های موجود درباره شهرهای باستانی نه فقط عیبی ندارد بلکه قابل تمجید است . اما کپی برداری و رونویسی از آن ها بدون نقد و بررسی نابخشودنی است . زیرا تکرارهای مکرر باعث گردیده تا تصور رایج از مفهوم شهر در ایران در چنین سطحی باقی بماند . به نظر می رسد مفهومی که گذشتگان ما از شهر داشته اند بسیار متفاوت از برداشت سطحی موجود است . بنابراین ناچار به باز خوانی جامعه و شهرهای خود می باشیم .

منبع: کتاب:مقالاتی در باب مفاهیم معماری و طراحی شهری دکتر جهانشاه پاکزاد–مدیریت شهری -زهرا کریمی
-استاد دکتر ایراندوست – شهرسازی آنلاین