تخریب شتابنده در آبخیزهای تهران

تخریب شتابنده در آبخیزهای تهران

حوزه لتیان  :  زیر حوزه های شرقی لتیان با تمرکز بیشتر بر لواسان   

مقدمه :

دیده بانان زمین تحقیقی از معضلات زیست محیطی آبخیز های تهران را تقدیم خوانندگان می نماید . شرایط حاکم بر ، حوزه کن و سولقان با تمرکز بر زیر حوزه " رندان و تلون"  و وضعیت زیر حوزه لواسان از حوزه لتیان مطالبی است که در این مقاله به آن توجه می شود.

 حوزه لتیان با وسعت ۷۱ هزار هکتار جزو منطقه کوهستانی البرز مرکزی است که از سال های قبل از انقلاب به علت دارابودن  ارزش های زیست محیطی، بخش وسیعی از آن تحت  دو منطقه حفاظت شده البرز مرکزی و منطقه ورجین قرار گرفت  و ۱۷ هزار هکتار از اراضی آن نیز در قالب شکار گاه سلطنتی قرق بود.

حدود ۲۰ درصد این حوزه را ارتفاعات بیش از ۳۰۰۰ متر تشکیل می دهد  و ۶۰ درصد آن  در ارتفاعات ۲۰۰۰تا ۳۰۰۰ متر قرار دارد.   بلند ترین نقطه آن قله توچال به ارتفاع متوسط۳۹۳۳ متر وپست  ترین نقطه آن ۱۵۰۰ متر در بستر سد لتیان می باشد .

مهمترین عرصه ساختمانی حوزه لتیان گسله " موشا – فشم " است و این محدوده در پهنه بندی ریسک زمین لرزه در محدوده ای با تخریب شدید قرار دارد . این حوزه جمع کننده رود هایی است که رود خانه جاجرود را می سازند که پس از خروج از منطقه وارد دشت ورامین می شود . در سال ۱۳۴۶ سد بتونی لتیان به ارتفاع متوسط۱۰۷ متر احداث شد .  طبق محاسبات اولیه ، این سد قادر بوده است  80 میلیون متر مکعب از  آب مصرفی تهران و ۷۵ میلیون کیلووات ساعت برق و ۱۶۰ میلیون متر مکعب  آب آبیاری دشت ورامین و گرمسار را تامین نماید .  بر اساس مطالعات انجام شده ، کل رسوبات سد از شروع بهره برداری تا سال ۵۱-۵۲ برابر ۸۲۰/۸ میلیون تن بر آورد شده است  و طبق گزارش مقامات مسئول سد ، ظرفیت دریچه های تخلیه کننده رسوبات به نحوی است که سالیانه بطور متوسط ۲۰ درصد از رسوبات به کمک  این دریجه ها تخلیه می گردد، با این حساب رسوبات جمع شده در پشت سد در ۶ سال قبل از سال آبی ۵۱-۵۲ برابر   056/7 میلیون تن می باشد ، با این رقم، متوسط رسوبات سالیانه ورودی به سد ۴۷/۱ میلیون تن و متوسط سالیانه تجمع  رسوبات در پشت سد  176/1 میلیون تن بر آورد شده است .

 طبق نظر کارشناسی فوق تا کنو ن می بایست بیش از ۴۰ میلیون تن رسوب در پشت سد جمع  شده باشد و این موضوع یعنی تخلیه ۴۰ میلیون تن خاک ارتفاعات و آبخیز حوزه لتیان ، یعنی  کاهش پوشش گیاهی ، یعنی کاهش نفوذ پذیری خاک در مقابل  برف و باران  ، یعنی بالارفت شدت تخریب و فرسایش، یعنی خشک شدن بسیاری از چشمه ها ،یعنی …

حوزه لتیان  یکی از مهم ترین  حوزه های آبخیز تهران است و در حال حاضر آب مورد نیاز بخش عظیمی از ساکنان تهران متکی به این حوزه است که با توجه به عواملی  نظیر توسعه فزاینده و بدون کنترل تهران به سمت آبخیز ها ، گرایش به ویلا سازی در نقاط کوهستانی ، از بن بست خارج شدن راه های ارتباطی حوزه نظیر راه آهار به  شهرستانک در حوزه کرج    ( از زیر پروژه های طرح مخرب آزاد راه تهران – شما ل ) ، کوتاه شدن عمر مفید سد به علت میزان بالای رسوبات ورودی  ، اجرای طرح های گردشگری  بدون توجه به ظرفیت و توان حوزه ،  چرای  دام ،  وجود کار خانه های آلوده ساز نظیر  کارخانه گچ تهران در مجاورت سد ، معادن گچ و ذغال سنگ  و غیره شدیداٌ در معرض تهدید می باشد .

 بخش وسیعی از این حوزه مدتهاست که پوشش خاکی خود را در ارتفاعات از دست داده است  و  جالب آنکه  طرح آبخیز داری سد لتیان نخستین طرح جامع آبخیزداری ایران است و مطالعات وسیعی در کل حوزه تا کنون انجام شده ،  ولی به رغم همه مطالعات و طرحهای مختلف  و به دلیل عدم اجرای اصولی مطالعات و عوامل فوق الذکر ، این حوزه همچنان تخریب می شود  و لذا به نظر می رسد که زمینه داشتن  طرح ، خود به تنهایی  چاره ساز مشکلات  به ویژه  در عرصه های زیست محیطی  در ایران نیست  و پارامتر های مختلف اقتصادی –  اجتماعی فرهنگی – زیست محیطی  و…  طرح ها ی مطالعه شده و مصوب را که غالباٌ اصولی و کارشناسی   بوده و هزینه سنگینی را نیز در برداشته  است ، اثرمی گذارد.

 گرایش های طبقات مرفه و کلان مرفه به داشتن  ویلا و باغ ویلاهای امن در مناطق خوش آب و هوای کوهستان های تهران  و پیامد های توسعه های بدون کنترل آن و راه های دسترسی به این ویلاها و ..ضمن خصوصی کردن اراضی ملی و حیاتی منابع آبخیز تهران،   این حوزه را به شدت در معرض انواع تخریب ها قرار داده است  ،  بعلاوه برداشت های نادرست از  طبیعت گردی  و اکوتوریسم ، سوداگری زمین را در این حوزه به شدت گسترش داده است . 

شواهد موجود از تخریب و آلودگی ،  بیانگرعدم حضور مدیریت کار آمد و متعهد و اعمال شیوه های مدیریتی روزمرگی و بدون برنامه ریزی کوتاه ، متوسط و بلند مدت و همچنین نقش بسیار کم رنگ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور  است همین  عدم مدیریت با  ایجاد زمینه های تسهیلاتی لازم برای  تجاوز به این عرصه های ملی و حریم ها توسط  نهاد های محلی  بر شدت پیامد های بحران عدم  مدیریت یکپارچه افزوده است .      

 این حوزه بر اساس اهمیت شکل گیری رود های آن عموماٌ در مطالعات   آبخیز داری به ۹ زیر حوزه تقسیم شده است  که حوزه گرمابدر  بزرگترین و حوزه  قوچک کوچک ترین زیر حوزه ها می باشند ، در جدول ارائه شده  مشخصات این زیر حوزه ها تنظیم شده است .   ارتفاع متوسط حوزه لتیان   ،  حداقل  1400و حداکثر ۳۹۰۰ متر از سطح دریا است . این حوزه از لحاظ تقسیمات کشوری  تابع استان تهران و به طور کامل در محدوده فرمانداری شهرستان شمیرانات است که  با پنج  شهرستان   نور،  آمل ، دماوند ،کرج و تهران  مرز  مشترک دارد و از دو بخش (لواسان و رود بار قصران) و سه دهستان  ( لواسان بزرگ – لواسان کوچک – رود بار قصران ) تشکیل شده است .

 زیر حوزه های بخش لواسان

بخش لواسانات تقریباٌ سه زیر حوزه از زیر حوزه های یاد شده در جدول فوق را در برمی گیرد . بخش لواسان  با مرکزیت شهر گلندوئک  از دو دهستان لواسان بزرگ به مرکزیت لواسان بزرگ و و دهستان لواسان کوچک به مرکزیت افجه  تشکیل شده است . طبق آمار  سال ۱۳۷۹ این بخش شامل ۶۵ آبادی است که ۳۲ آبادی آن خالی از سکنه و ۳۳آبادی دارای سکنه می باشند .  

شاخص های طبیعی حوزه لواسانات

Ø  توپوگرافی  : ارتفاع متوسط این محدوده از حوزه لتیان بین۱۵۰۰تا ۳۷۲۰ متر است  و داری طیف وسیعی از  ناهمواری های کوهستانی است  که بر حسب شرایط زمین ساختی و شرایط اقلیم و دست اندازی های غیر طبیعی شکل گرفته است ، برخی ناهمواری های  این حوزه عبارتند از :  کوه دشته – کوه کندواسترخان – کوه آلان –  کوه گرچال – کوه خوررندان – کوه سیاه – کوه گاوینی – خاور کوه – زردکوه -کوه بر آفتاب –  دشت هویج –      دره یخچال – دره زرد تولک – گردنه گل سرداب – گردنه لواسانات

لرزه خیزی و ترکیب سنگ شناسی : گسل " موشا – فشم " از میانه این منطقه عبور می کند این گسل در حوالی سد لتیان به دو قسمت می شود .گسل مشا – فشم گسلی است فعال و لرزه زا   و  داده های بسیاری نشان می دهد که زلزله های متعددی  به علت فعال شدن  این گسل به وقوع پیوسته است  از آن جمله است زلزله     1947     ( 1326) لواسانات و زلزله۱۸۳۰   ( 1209) دماوند و شمیرانات و..کل این منطقه در پهنه خطر بسیار بالا شناخته شده است .

ترکیب سنگ شناسی این منطقه از توف – آهک – شل – مارن – کنگلومرا و رسوبات آبرفتی است که عموماٌ در مقابل فرسایش حساس می باشند و تا کنون مناطق لغزشی بسیاری در این منطقه مشخص و مطالعه شده است که از آن جمله است مناطق لغزشی شرق سد لتیان .

Ø   اقلیم    : نوع اقلیم این منطقه خشک تا نیمه خشک است . با زمستان های سرد و بسیار سرد و تابستان های ملایم . میزان بارندگی سالانه  این حوزه بر حسب تغییر ارتفاع متفاوت است که متوسط آن در ایستگاه های منطقه در یک دوره ۲۲ ساله  بدین صورت بوده است :   راحت آباد ۷۱۰ میلیمتر – افجه ۶۲۹ میلیمتر –  لواسان بزرگ ۵۵۴ میلیمتر – کند سفلی ۵۴۸ میلیمتر –  نیکنام ده   541 میلیمتر – نارون ۵۰۲ میلیمتر و  سد لتیان ۴۲۰ میلیمتر   

Ø منابع آبی : رودخانه افجه نارون  و لوارک ( لواسان ) از رود های مهم این حوزه می باشند . رود خانه افجه نارون  از ارتفاعات لار سرچشمه می گیرد و از روستا های افجه و سینک و نارون عبور کرده و مستقیماٌ وارد دریاچه سد می گردد . رودخانه لوارک علی آباد  نیز از ارتفاعات لار سرچشمه گرفته و پس از عبور از اراضی علائین و رسینان و لواسان به رود خانه نیکنام ده پیوسته و راهی دریاچه سد می گردد. رودخانه های این بخش از حوزه کمترین حجم آب را نسبت به رودخانه های غرب حوزه لتیان دارند .  آب اکثر مراکز جمعیتی این بخش اعم از مصارف کشاورزی و خوراکی و غیره،  عمدتاٌ از چشمه و همین رودخانه های نسبتاٌ بزرگ و کوچک تامین می شوند .

Ø تخریب و فرسایش :   وضعیت فرسایش در این حوزه ترکیب پیچیده ای از عوامل گوناگون است .  طی بررسی انجا م شده و همانگونه که قبلاٌ ذکر شد  این حوزه مهمترین بخش تولید کننده رسوب در دریاچه سد لتیان بوده است . عوامل متعددی از جمله کوتاه بودن مسیر رود ها تا دریاچه سد ،   زراعت  در شیب ، چرای مفرط و نامناسب و نهایتاٌ تخریب مراتع ، بهره برداری از معادن بدون هر گونه ارزیابی  زیست محیطی  و تقبل ترمیم  محیطی آن ، ساخت و ساز  در شیب ، راه سازی های متعدد با اهداف گوناگون و …در تولید رسوب نقش داشته اند .  این فرسایش ها حتی  در تغییر الگو های  معیشتی نیز موثر بوده است به عنوان مثال  در  روزگاری نه چندان دور ، زراعت و باغداری از مهم ترین فعالیت های این حوزه بوده است  ولی به تدریج با از دست رفتن یا کاهش قوه تولیدی اراضی زراعی ، مهاجرت های فصلی و یا دائمی به سوی بخش های شمالی و غربی حوزه لتیان و یاتهران صورت گرفته است . در خصوص هر کدام از عوامل فرسایش و تخریب حوزه مطالب بسیاری قابل ذکر است که صرفاٌ به نام و تعداد معادن و کارخانه های وابسته آنها اشاره می شود :

۱-     معدن مارن رسی یا خاک سفید واقع  در سبو بزرگ که در کاشی سازی پارس و اصفهان مورد استفاده دارد .

۲-    معدن سنگ تراس جاجرود ( سنگ آهک مارنی ) واقع در کوه جاجرود  در جنوب شرقی گلندوئک که بوسیله شرکت سیمان ری مورد استخراج قرار می گیرد .

۳-     معدن سنگ لاشه ساختمانی واقع در جاده لشکرگ به افجه.

۴-     معدن سنگ گچ واقع در ۷ کیلومتری شمال گلندوئک و اطراف روستا های کند

۵-      معدن سنگ باغ کمش

Ø              پوشش گیاهی : پوشش گیاهی منطقه به علت فرسایش های شدید و تخلیه منطقه  از خاک مناسب ، دستخوش تخریب شده ولی با توجه به وجود  برخی گونه های بومی و با ارزش  و اقدام در حفظ آن ، میتوان نسبت به احیا و گسترش  پوشش گیاهی حوزه اقدام نمود در زیر به برخی از گونه هایی که از دیر باز در این منطقه وجود داشت اشاره مختصری می شود :

در ارتفاعات تعداد پراکنده ای ارس (Juniperus polycarpos )  زبان گنجشک (Fraxinus ) بادام خاردار یا تنگرس ( Amygdalus lycioides ) – گردو – انجیر ،  انواع گون های پنبه ای ، خاردار و کتیرا ده . در ارتفاعات فوقانی ومیانی  (Astragalus  )   انواع گونه های صنعتی و دارویی نظیر بارهنگ         ( Potamogeton )- چوبک (Acathophyllum  mordetum ) – برخی از انواع آویشن (Thymus astragaletum ) – بومادران ( Ackillea setacea ) – گل گاوزبان ( Echium amoenum ) – سریش زرین ( Eremurus stenophllus ) –  کنگر ( Gundelia tourneforti ) – مریم گلی ( Salvia spp ) کلاه میرحسن (Acantho limon ) کاسنی – ختمی – گل بنفشه – شیرین بیان خاکشیر و …

باغداری نیز از عمده فعالیت های کشاورزی در این منطقه بوده که غالبا" بهٌ  تولید گیلاس -آلبالو – گلابی – هلو و سیب تخصیص یافته است.  

Ø حیات وحش :  طبیعتاٌ با تخریب  پوشش گیاهی ، و فرسایش بسیار زیاد ، اکوسیستم منطقه دستخوش تغییر شده که  به تبع آن  حیات جانوری  نیز دستخوش کاهش و حتی انقراض برخی گونه ها گردیده است .  وجود ۱۷ هزار هکتار منطقه شکار گاه سلطنتی در محل فعلی  سد لتیان  و  بخشی از منطقه حفاظت شده " ورجین " در محدوده حوزه راحت آباد  به نوعی گویای وجود حیات وحش  قابل توجه در این منطقه بوده است که هنوز می توان پرندگانی نظیر کبک و تیهو و چارپایانی نظیر  پلنگ – بز کوهی – قوچ و میش را به شکل های پراکنده مشاهده کرد  .

Ø     مراکز جمعیتی

 o       گلندوئک (GALANDOWAk) یا گلندوک

شهر گلندوئک با ارتفاع متوسط۱۸۰۰ متر از سطح دریا مرکز بخش لواسانات است و در فاصله ۱۸ کیلومتری شمال شرقی تجریش قرار دارد . گلندوئک از طریق گردنه قوچک از دو مسیر با تهران ارتباط دارد :  

گردنه قوچک – شاد آباد – سرخه حصار به طول ۱۵ کیلومتر .

گردنه قوچک- تهران پارس به طول ۱۵ کیلومتر .

گلندوئک شهری کوه پایه ای است که سد لتیان در جنوب آن  احداث شده است . رودخانه جاجرود نیز که جمع کننده آب های غرب حوزه لتیان است از  جنوب این شهر وارد دریاچه سد می شود .  کوه های " کندو استرخان " در شمال شهر  قرار داشته که از حدود ۵ سال پیش  مورد تصرف کلان زمین خواران قرا رگرفته و در حال حاضر چند مجموعه ویلا یی در حال تکمیل می باشد . از طرفی  ساخت و ساز در چند قطعه دیگر نیز به تازگی  شروع  شده  است .

گلندوئک  به علت نزدیکی به تهران  و وجود آب و هوای کوهستانی و ییلاقی از دیر باز مورد  توجه تفرج گران تهرانی بوده است . بعد از احداث سد و ایجاد دریاچه و یک منبع آبی ،  جاذبه های گردشگری آن افزایش یافته و مورد توجه بیشتر قرار گرفته است . در قبل از انقلاب بخش وسیعی از زمین های این شهر در اختیار سازمان جلب سیاحان به منظور ایجاد شهرک توریستی  قرار گرفت  ولی بعد از انقلاب این طرح نافرجام ماند . با آغاز جنگ  تحمیلی و  شروع بمباران ها و حملات موشکی عراق  به تهران ، مقطع جدیدی برای جذب طبقاتی خاص به این منطقه  آغاز شد  و به تدریج ساخت  ویلا باغ ها در آن وسعت یافت  بعد از جنگ به علل متعدد اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی   ، سوداگری زمین  و ساخت ویلا های چند بار مصرف در سال در این شهر شتاب گرفت . این شتاب ، قیمت  زمین ها و  ویلا هارا به اشکال نجومی بالابرده است به طوریکه قیمت ویلا ها روی میلیارد دور می زند .  به گفته  بسیاری از ساکنین اصلی این شهر ، حدود ۸۰ درصد این ویلا ها خالی است و بوسیله سرایداران افغانی حفظ و نگهداری می شود .    ادامه این وضعیت ، نه تنها آینده ای بسیار تاریک برای ساکنین بومی این منطقه رقم خواهد زد بلکه نابودی  حیات ملی این  آبخیز ها را نیز به دنبال خواهد داشت .  در این گزارش تصاویری از ویلاها در ارتفاعات شهر ، واقعیات تلخ این اراضی را به زبان دیگری بیان می کند . این واقعیت که اراضی ملی  نه تنها برای این نسل  بلکه برای نسل های دیگر نیز می بایست باقی مانده ،  حفظ  و احیاء شوند .    

افجه ((Afjeh

روستایی پایکوهی ، جزو دهستان   لواسان کوچک که در ۵ کیلومتری گلندوئک قرار دارد.  با ارتفاع متوسط۲۰۶۰ متر  .

o       برگ جهان

روستایی است دره ای که  در ۱۱ کیلومتری گلندوئک قرار دارد. جزو  دهستان لواسان کوچک با  ارتفاع متوسط ۱۹۸۰ متر . رودخانه برگ جهان که از کوه های دشته سرچشمه گرفته از این  آبادی عبور می کند .  این روستا هنوز دستخوش تغییرات زیاد نشده است و از نکات جالب اینکه گفته می شود آنها به افراد غیر و یا غریبه زمین نمی فروشند . 

o       نیکنام ده ( Niknam deh )

  روستایی پایکوهی است که در  14 کیلومتری گلندوئک قرار دارد و جزو  دهستان  لواسانات بزرگ می باشد .  ارتفاع متوسط آن۱۸۸۰ متراست  رودخانه "جهان باگه جو " از شمال این آبادی می گذرد .  اگرچه هنوز  نمادهای مشخص ساخت و ساز های ویلایی در در این روستا کم رنگ است ولی تابلوی مشاور املاک ( مشاور چگونگی تخریب محیط زیست ) به این روستا نیز رسیده است .

o       کند بالا  ( Kond -E-Bala )

روستایی میانکوهی است که در ۶  کیلومتری غرب گلندوک  قرار دارد و جزو

دهستان  لواسانات کوچک می باشد . ارتفاع متوسط آن ۱۹۶۰ متر .کوه گرچال در

۲ کیلومتری شمال غربی و دره یخچال در یک کیلومتری این روستا موقعیت دارد .

o       کند پایین  ( Kond -E-Pain )

روستایی میانکوهی است و در ۵ کیلومتری گلندوئک قرار دارد . ارتفاع متوسط آن ۱۹۴۰ متر و کندرود از میان آبادی می گذرد .

o       چهار باغ  ( Chahar bagh)

 روستایی است میانکوهی و  نام دیگر آن  خواجه وران است . جزو  دهستان لواسان بزرگ است  با  ارتفاع متوسط ۱۹۲۰ متر  .  رودخانه شاه نشین از کنار این  آبادی می گذرد.  

o       سینک  ( Sinak)

روستایی است پایکوهی  که  در ۳ کیلومتری شمال شرقی گلندوئک قرار دارد و جزو  دهستان لواسان کوچک است و در  ارتفاع متوسط ۱۸۸۰متر از سطح دریا قرار دارد . کوه آلان در ۳کیلومتری جنوب این آبادی قرار دارد

o       راحت آباد ( Rahatabad)

روستایی است پایکوهی که در ۸ کیلومتری شمال غربی  گلندوئک قرار دارد و جزو  دهستان لواسانات کوچک است . ارتفاع متوسط ۲۳۶۰ متر است و یکی از بلند ترین روستا های این منطقه است که  در داخل منطقه حفاظت شده "ورجین " قرار دار.  کوه سیاه در شمال غربی و دره زوربند و دره زرد تولک در ۲ کیلومتری آبادی موقعیت دارند .  

o   هنزک ( Hanzak  )

روستایی است کوه پایه ای جزو دهستان لواسان کوچک  با ارتفاع متوسط۱۵۸۰ متر و رودخانه افجه از میان آن می گذرد .

    o     بوجان  (Bujan)

روستایی است دره ای  که در  5 کیلومتری گلندئک قرار دارد و جزو دهستان لواسانات کوچک با   ارتفاع متوسط  1960 متر. رودخانه ناصر آباد از کنار آبادی می گذرد .

o       لواسان بزرگ

  روستایی  میانکوهی وجزو دهستان لواسانات بزرگ با ارتفاع متوسط ۲۱۶۰ متر . رودخانه  لواسان از غرب آن می گذرد .  است. گردنه گل سرداب و گردنه لواسانات در ۳ کیلومتری آن موقعیت دارند .

o       انباج ( Anbaj)

روستایی است پایکوهی که در ۲ کیلومتری گلندوک قرار دارد و جزو دهستان  لواسانات کوچک است . ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۶۲۰ متر  و  رود افجه از جنوب آن می گذرد .  در این روستا یک زمین خوار بزرگ وجود دارد که به گفته اهالی با همدستی  نهاد های محلی بر روی شیب و ارتفاعات اقدام به ساخت و ساز های  خود سرانه و مخرب می نماید .   

منابع و مناخذ :                                          http://www.irandoc.ac.ir

 http://amar.sci.ac.ir

 http://www.irexpert.com

 http://www.tehran.ir

انتشار:شهرسازی آنلاین