تمدن بین النهرین

مطالبی در باب تمدن بین النهرین

بین النهرین یا میان رودان بعنوان قسمتی از خاور نزدیک , منطقه ای است که قسمتهای شرقی و جنوبی هلال حاصلخیزی را در بر گرفته و دو رود دجله و فرات که از کوه های ارمنستان سرچشمه می گیرند در غرب و شرق آن جریان دارند. (شکل شماره ۱).می توان گفت که بیشتر استقرار های پیش از تاریخ در بین النهرین در اطراف این دو رود شکل گرفته است. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۹)

بین النهرین از شرق به زاگرس و فلات ایران , از شمال به سرزمین کوهستانی آسیای صغیر , ارتفاعات تاروس و آنتی تاروس و نیز قسمتی از زاگرس , از مغرب به صحرای تار (شام) در سوریه و از جنوب به خلیج فارس محدود شده و روی هم رفته محدوده آن با کشور عراق کنونی مطابقت دارد. به دو قسمت بین النهرین شمالی و جنوبی تقسیم می شود. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۰)

از لحاظ اقلیمی شمال و جنوب بین النهرین یکنواخت نبوده است.در جنوب بین النهرین اقتصاد کاملا متکی به رودخانه و طغیانهای سالیانه آن می باشد. به علت وضعیت طبیعی خاص این منطقه کنال سازی و شبکه آبرسانی همواره دارای اهمیت است.در شمال بغداد یعنی بین النهرین مرکزی رودخانه های دیاله , زاب کوچک و بزرگ و همچنین رود خابور سبب ایجاد نظم اقتصادی خاصی می شدند.در شمال بین النهرین هوا سردتر و فصل گرما نسبتا کوتاه می باشد.ضمن اینکه در بیشتر قسمتهای آن زراعت دیم نوع اصلی کشاورزی محسوب می شود. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۰)

فرهنگها و تمدنهای پیش از تاریخ بین النهرین به چهار دوره اصلی تقسیم می شود:

۱٫پارینه سنگی (palaeolithic)

۲٫میان سنگی (Mesolithic)

۳٫نو سنگی (Neolithic)

۴٫فلز (chalcolithic) ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۰)

بر اساس نحوه زندگی پیش از تاریخ بین النهرین به چهار ادوار مختلف تقسیم می شود:

۱٫دوران جمع آوری غذا

۲٫دوران آغاز کشاورزی

۳٫دوران استقرار در دهکده ها و تولید غذا

۴٫دوران شهرنشینی( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۰)

اولین غار نشینی در غاز زارزی در سلیمانیه (کردستان عراق) است. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۳)

در آغاز نوسنگی برای نخستین بار اهلی سازی حیوانات در این دوره بوده است.کشاورزی در ایران و اردن و آناطولی دایر شده است.اقتصاد بر پایه کشاورزی بوده است.در دوره نوسنگی یکجانشینی و زندگی در روستاها در بین النهرین فراگیر شد. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۶و۱۷)

دوره جمع آوری غذا که آثار آن از غارهای شنیدار , زارزی , پالگارا و نیز زاوی شمی در شمال عراق بدست آمده است.از لحاظ اقتصادی دوره میان سنگی آخرین فاز جمع آوری خوراک به شمار می رود و دوره آغاز نوسنگی دوره ای است که انقلاب نوسنگی از مرحله جمع آوری خوراک به تولید آن شرف وقوع بوده است. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۸)

اوج دوره کشاورزی زمانی است که بشر توانست با کشف رموز کشاورزی و دامداری مقداری از غذای مورد نیاز خود را از این طریق تهیه نماید. کشاورزی باعث شد که انسانها در مکانهای ثابتی استقرار پیدا کنند.این روستا های اولیه در خاور نزدیک در منطقه ای که هنری برستد آنرا هلال حاصلخیز نامیده قرار داشتند.

گوردون چایلد عبور از مرحله گردآوری غذا و ورود به مرحله تولید آن را که در دوره نوسنگی اتفاق افتاد به عنوان انقلاب نو سنگی نامیده است که حدود ده هزار سال قبل در خاورمیانه اتفاق افتاد و منجر به تغییر ناگهانی و دگرگونی همه جانبه در عادات و رسوم و روش زندگی جوامع انسانی شد. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۸)

پس از تولید غذا و کشاورزی استقرار در یک مکان دائمی (خارج از غاز) تابع شرایط مناسب آب و هوایی بوده است.شکل تکامل یافته دوره استقرار در یک مکان شهرنشینی است و از ویژگی های آن ایجاد سازمان های اجتماعی و نظم اقتصادی و نظامی و پیشرفت در امور در اتباط با فلز و بازرگانی با نقاط دوردست و … بوده است. ( رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین , ص ۱۹)

۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح  – تمدن رودخانه ای با اقتصاد کشاورزی –

دو عامل دلیل شکل گیری دولت شهر در دشت بین النهرین بودده است:

1. شرایط طبیعی و جغرافیایی
2. مذهبی: در این تمدن مفهومی از خدا – پادشاه وجود داشت. و همه چیز مختص پادشاه بوده و مالکیت خصوصی نداشته است.

از تلفیق چند سکونتگاه با یکدیگر دولتشهر ایجاد شد.چون شهرها با خطر غارت – دفاع روبرو بودن در اطراف هر یک حصارهای ارگانیک محدودیت به وجود می آورد. ( خلیلی احمد , نکات کنکوری فصل اول تاریخ شهر و شهرسازی , ص ۱۰)

طبقات اجتماعی  :  1. قشر مذهبی ۲٫ نظامیان  3. توده مردم

مکانیابی شهر ها :  در کنار رودخانه و بر روی تل

بافت شهرها : ارگانیک

شکل شهرها : ارگانیک , دایره هایی که به شکل بیضی گرایش داشتند. این شکل به دلیل رشد خطی شهرها در کنار رودخانه ها بوده است. ( خلیلی احمد , نکات کنکوری فصل اول تاریخ شهر و شهرسازی , ص ۱۵)

عوامل پیدایش تل یا تپه مصنوع: ۱٫ جهان بینی و مذهبی ( شهر مقر معبد بوده پس مقدس است و باید در ارتفاع قرار گیرد. هر چه بالاتر قرار گیرد رو به سمت خدا بیشتر می شود ) ۲٫ امنیت و دفاع ( به دلیل غارت – دفاع شهرها در دشت بین النهرین باید در ارتفاع قرار می گرفتند ) ۳٫ اقلیم و مصالح کم دوام ( استفاده از خشت خام در ساخت بنا ها که تنها ۶۰-۷۰ سال دوام داشتند )

تمونس : منطقه ای مذهبی دولت شهرهای بین النهرین که معابد و زیگورات های شهر در آن قرار داشتند.

زیگورات: از ابنیه مهم دولت شهرهای بین النهرین با کارکرد مذهبی است.به شکل هرم شیبدار جند طبقه بوده و در منطقه تمونس قرار داشت.

زیگورات از لحاظ لغوی یعنی صعود تدریجی به آسمان

مصالح مورد استفاده : عمده مصالح خشت بوده است.تنها در دوره آشور سنگ کاربرد داشته است. ( خلیلی احمد , نکات کنکوری فصل اول تاریخ شهر و شهرسازی , ص ۱۹)

دولت شهرها :

آکد: پایتخت سومریان

اور: مهمترین شهر بین النهرین

اوروک : بزرگترین شهر بین النهرین

نینوا: قوم آشور در این شهر بودند.

بابل: شهر در میان دو حصار قرار داشت.

اربیل یا اربلای قدیم : دایره ای شکل

خورس آباد

اریدو

کیش

بیت المقدس یا اورشلیم

لاگاش

اوج شکوفائی بین النهرین در عهد سومری بوده است. قومی که مدنیت را در سرزمین بین النهرین به ارمغان بیاورد.

افول بین النهرین توسط ایرانیان و یونانیان بوده است.

تمدن ایران خود زاییده تمدن بین النهرین می باشد.شکل گیری هگمتانه متثر از شهرهای تمدن بین النهرین بوده است. ( خلیلی احمد , نکات کنکوری فصل اول تاریخ شهر و شهرسازی , ص ۲۱)

افول تمدن بین النهرین در پی ستیز شهر – دولتهای رخ می دهد از سوئی و رشد شتابان یکجا نشینی آریائیهای که در دشتهای وسیع و مرتفع سلسله جبال زاگرس سکنی گرفته بودند از سوی دیگر سبب گردید تا مراودات و ارتباطات بسیاری با شهر – دولتهای بین النهرین برقرار گردد. (حبیبی محسن , شار تا شهر , ص ۲)

جنگ و ستیز و غارت و دفاعی که در هزاره اول قبل از میلاد بین اقوام آریائی مستقر در غرب فلات ایران با دولت – شهرها و حکومتهای مستقر در بین النهرین رخ می دهد باعث شکوفائی تمدن جدیدی می شود.( حبیبی محسن , شار تا شهر ,ص۲)

ساختن اولین شار مادی الهام گرفته از شهر – تپه های بین النهرین ( زیگورات )است. ایجاد مجموعه عظیم شهر – معبد و شهر – قدرت تخت جمشید نمونه والائی از تغییر مفاهیم و معانی است که از تمدنهای متعدد بین النهرین کسب شده است.  (حبیبی محسن , شار تا شهر , ص ۲)

منابع: کتاب شار تا شهر دکتر حبیبی و خلیلی احمد , نکات کنکوری فصل اول تاریخ شهر و شهرسازی و رضائی ایرج , لچینانی علیرضا , باستان شناسی بین النهرین و
انتشار شهرسازی آنلاین