نگاهی انسان شناسانه به مقوله کیفیت فضای عمومی شهری و حق شهروندی *گفتگو با ناصر فکوهی

هر چند برای فضای عمومی اغلب جامعه شناسان، بیشتر بر تعریفی تاکید کرده اند که رویکرد هابرماسی مطرح می کند، اما در عین پذیرش این رویکرد باید دستاوردهای معماری و فناوری پسامدرن را نیز به آن اضافه کرد. روابط اجتماعی خود را به فیزیک مادی منتقل می کنند و برعکس، گفتمان بدل به هنجار شده در تعریف فوکو در «نظم گفتمان»، خود را به فیزیک اشیاء و روابط معماری و فضایی میان آن ها و به وجود آمدن

«شکل» در معنای مادیت یافتن آن می رساند.

از دیدگاه جامعه شناسی و انسان شناسی کیفیت فضای عمومی شهری چگونه و مبتنی بر چه معیارهایی تعریف می شود؟
از لحاظ اندیشه اجتماعی تاریخی که عمدتاً در اینجا به ریشه های یونانی – رومی اشاره دارم، «شهر» یا پولیس یونانی و سیویتاس رومی، در خود مفهوم فضای عمومی را دارد: شهر یونانی در حقیقت چیزی نیست جز عمومی شدن فضاهای جماعتی و خصوصی در قالب یک قرارداد نظم اجتماعی و البته باید اشاره کرد که در مقایسه با شهر یونانی شهر رومی، به شدت سیاسی تر است.
در شهر یونانی، رئیسان قبایل با یکدیگر متحد می شدند و در یک پهنه فضایی مستقر شده و فضاهایی عمومی مثل آگورا (میدان)، پانتئون (ایزدستان) و غیره می ساختند و میراث مشترک خود را در قالب کنش ها و اندیشه های همساز شده در آن قرار می دادند.
شکل گرفتن و تاریخ تحول این شهر هر چند به گونه ای سیاست را در خود حمل می کرد، اما بیشتر از آن به شکل گیری مفهوم جامعه نزدیک بود که در قالب های مادیت یافته تعریف می شد. همین مفهوم از شهر نیز بود که از طریق اروپای صنعتی، استعمار و جهانی شدن در سراسر دنیا، به اصل تبدیل شد. در برابر این مفهوم، شهر سیاسی ایرانی یا شرقی، لزوماً بر اساس فضای عمومی تعریف نمی شد و فضاهای عمومی یا دموکراتیک در مفهوم باستانی این کلمه به وجود نمی آورد.
در دوران مدرن و پسا مدرن این دو مفهوم با یکدیگر تلفیق شدند و شهر مدرن متأخر و پسامدرن شاید به همان اندازه شهری سیاسی باشد که دموکراتیک و شاید حتی بتوان گفت این شهری است که در آن فضای عمومی با فضای خصوصی و امر سیاسی با امر اجتماعی دائماً در حال جدال با یکدیگر بودند.
این جدالی است که بخش بزرگی از آن امروز بر روی شبکه های الکترونیک در حال وقوع است: نگاه کنیم به شبکه های اجتماعی و نظام های اطلاع رسانی رسمی و جدالی که میان آن ها جریان دارد و گویای نمونه ای پسا مدرن از جدال بر سر فضا است. البته شاید یکی از مهم ترین مسائل در جهان امروز بیشتر از فضا های عمومی مجازی روابط متعدد چرخه ای است که میان فضای مجازی و فضای واقعی به وجود آمده است و به کنش متقابل و تاثیرگذاری میان آن دو منجر می شود. پرسش آن است که در جهان الکترونیکی شده و در کنش های رقومی شده (دیجیتالی) مرزهای حوزه عمومی و حوزه خصوصی را چگونه باید تعیین و تحلیل کرد.
مقایسه ای ساده میان معماری توتالیتر قرن بیستم و معماری دموکراتیک متاخر قرن بیستم، این را نشان می دهد: نگاه کنید به کارهای اشپیر در معماری فاشیستی آلمان هیتلری یا به کل معماری استالینی و مقایسه کنید آن را به فرض با محوطه هرم های شیشه ای موزه لوور کار پای یا مرکز ژرژ پمپیدو کار ریچارد راجرز و رنزو پیانو، در برابر یک معماری بسته از جنس سنگ، درهای سخت و بسته و نگهبان های مسلح (آماده به کشتن)، غیر دموکراتیک، ما فضای باز دموکراتیک را داریم با نمای شیشه ای شفاف، با درها و پنجره های بی شمار و بی پایان، لایه های شفاف عبور نور (واقعیت/حقیقت) که از هر جایی می توان وارد یا خارج شد.
بنابراین هر چند برای فضای عمومی اغلب جامعه شناسان، بیشتر بر تعریفی تاکید کرده اند که رویکرد هابرماسی مطرح می کند، اما در عین پذیرش این رویکرد باید دستاوردهای معماری و فناوری پسامدرن را نیز به آن اضافه کرد. روابط اجتماعی خود را به فیزیک مادی منتقل می کنند و برعکس، گفتمان بدل به هنجار شده در تعریف فوکو در «نظم گفتمان»، خود را به فیزیک اشیاء و روابط معماری و فضایی میان آن ها و به وجود آمدن «شکل» در معنای مادیت یافتن آن می رساند.

از نظر شما شهروندان چه نقشی در خلق این کیفیت می توانند داشته باشند؟
شهروندان در حقیقت، با کنش عمومی و شهری خود به وجود می آیند، و با همین کنش و ذهنیت حاصل و ایجاد کننده آن، یعنی در چرخه ای از ذهنیت و مادیت، هم خود را به وجود می آورند و هم فضای عمومی دموکراتیزه و آزاد را. هم از این رو وقتی با فضایی بسته روبه رو می شویم به جای آنکه به سراغ سر هرم، در معنای سیاسی واژه، برویم باید به پایه های آن بنگریم.
معماری فاشیستی و استالینی حاصل روابط اجتماعی فاسد شده و سقوط اجتماعی و فرهنگی ای است که آلمان در میان دو جنگ جهانی و روسیه در ابتدای قرن بیستم تجربه می کنند. همانگونه که معماری آزادی بخش اواخر قرن بیستم و امروز، حاصل تغییر ذهنیت ها و کنش های پایه های اجتماعی و مردمی است که در این فضا ها زندگی می کنند.
البته ممکن است میان جامعه و نظام سیاسی تضاد اتفاق بیافتد، اما این تضاد دیر یا زود به سوی تنش های هر چه بیشتر و بیشتری می رود و بدون هیچ استثنای تاریخ در مدت هفت هزار سال تاریخ شهرنشینی، جامعه است که خود را تحمیل می کند.تحمیل شدن جامعه البته لزوماً به معنای آزادی و دموکراتیزه شدن نیست، زیرا جامعه بنا به ذات خود محدود کننده، الزام آور، نظم دهنده، و سرکوبگر است. اما این یک امر نسبی است و ابزارهای زیادی نیز برای تعادل بخشیدن به آن بالا بردن وزنه دموکراتیک و باز شدن جامعه وجود دارد.
به وجود آمدن مفهوم شهروند مدرن و پسامدرن می تواند در اینجا نقشی اساسی داشته باشد، زیرا تفاوت اصل اساسی حیات است که مبادله را ممکن می کند. بنابراین بازگشت به طبیعت به معنای روسویی کلمه به گونه ای بازگشت به فرهنگی است در تداوم و موازنه ای هوشمندانه با طبیعت که به نظر می رسد تنها آلترناتیو در برابر جهان کنونی و انحرافات خطرناک و مخرب آن باشد.
از این لحاظ بوده است که من بارها بر فرآیند زنانه شدن جهان، نه به مثابه یک جبر ناگزیر بلکه به مثابه یک اراده ضروری، تاکید داشته ام که از درون این مفهوم، زنانه شدن فضاها، کنش ها و ذهنیت ها نیز بیرون می آید. بدین ترتیب که ما بعد از چندین هزار سال سلطه مردانه که فضا ها و کنش ها و ذهنیت های خود را ساخته است، باید به سوی بازسازی این ها بر اساس الگوی زنانه برویم که انطباق بسیار بیشتری با قابلیت ها و شرایط بیولوژیک ما دارد. البته بدون آنکه بتوانیم موقعیت های مردانه (سلطه، الزام، محدودیت، خشونت، …) را به طور کامل نفی کنیم، زیرا بخشی از جامعه بودگی و فضاهای آن بستگی به این امر دارد.
در واقع شاید بتوانیم این طور بگوییم که جهان کاملاً مردانه که جامعه حاصل آن است، امروز برای تداوم خود باید به سوی جهانی زنانه برود که در عین حفظ موقعیت های مردانه به مثابه موقعیت های حفظ ابزاری و الزامی جامعه، به موقعیت های زنانه قدرتی هژمونیک می دهد تا از خود ویرانگری جامعه و جهان جلوگیری کنند.

از دیدگاه شما چه عوامل و معیارهایی سلیقه شهروندان را در مطالبه کیفیت از فضاهای عمومی شهری شکل می دهد؟
شهروندان به همان میزان که سرمایه های خویش را در تعبیر بوردیویی از این کلمه افزایش دهند، مطالبات فضایی و خاص بیشتری پیدا می کنند این سرمایه ها، سرمایه های اقتصادی (دارایی)، فرهنگی (تحصیلات و دانش)، اجتماعی (شبکه افراد مرتبط و دوستان) و اعتباری (آبرو حیثیت واقعی و نمادین) هستند. برای نمونه افرادی که ثروت بیشتری دارند، تمایل به برخورداری از فضاهایی هستند که از این ثروت به صورت عمومی استفاده کنند.
بنابراین یک شهر مدرن نیاز به گروهی از فضاهای لوکس دارد و اگر در این زمینه دچار افراط و خودنمایی و ایجاد شکاف های اجتماعی حاد نشود، به نظر من مشکلی وجود ندارد. اما همین شهر فضاهای فرهنگی بسیاری نیاز دارد و میزان این فضاها هر اندازه سطح سرمایه فرهنگی بالاتر برود بیشتر می شود.
در کشوری همچون کشور ما با میلیون ها جوان دانشجو و تحصیلکرده، نبود فضاهای فرهنگی برای نمایش، فیلم، سخنرانی، گردهم آمدنی تفریحی و فکری و… باورنکردنی است و البته این نبود با شکل گیری فضاهای خصوصی آسیب زده و آسیب زا جبران می شود.
شهر همچنین نیاز به فضاهایی برای تعامل اجتماعی انسان ها دارد که هر روز بیشتر می شوند. این فضاها باید باز و در دسترس باشند. فضای شبانه از نیازهای هر شهر بزرگی است و نمی توان کلانشهری را تصور کرد که بتواند جز با استفاده از ابزارهای الزام و آمرانه فضای شبانه را از میان بردارد و البته باید بهای سنگینی نیز از این لحاظ پرداخت کند که همان شکل گیری زیرزمینی این فضا ها به مثابه آسیب های اجتماعی است.
و در نهایت شهر باید فضاهای نمادین، برای هویت بخشی به شهروندان داشته باشد. همه اینها هستند که شهروندی را می سازند و نه تعریفی قرن نوزدهمی در حوزه سیاسی که تعلق به یک دولت ملی است. عدم درک این مساله می تواند به شدت به شهر و فضاهای آن و اصولاً به تفکر شهرسازی و معماری ضربه بزند و فاجعه به بار آورد.

برنامه های شهرسازی چگونه می توانند در ایجاد نگاه نقادانه در شهروندان و ارتقای سطح سلیقه شان برای مطالبه کیفیت از مکان زندگی نقش داشته باشد؟ (آیا با توجه به اینکه نظریات انتقادی، امر برنامه ریزی شهری را از این لحاظ مورد نقد قرار می دهند، چنین امری میسر است؟)
رابطه ای چرخه ای، شهر و شهروندان در معنای شهرنشینان را، در جهان مدرن متأخر و پسامدرن شکل می دهد. اما شرط اینکه این چرخه بتواند به تحقق برسد آن است که منطق و عقلانیتی که برای شهر مدرن نیاز بدان داریم فهمیده شود.
در کشور ما متاسفانه این منطق هنوز درک نشده و یا درک شده و به دلیل منافع اقتصادی و ملاحظات دیگر نادیده گرفته می شود. اما این امر بدان معنی نیست که نظام اجتماعی بر اساس این نادیده انگاریده شدن حرکت کند، نظام اجتماعی و کنش گران درون آن بر اساس سازوکارهای خودگردان و خود آفریننده عمل می کنند مثل تمام جهان بیولوژیک. اگر انسان غذا نخورد، بدن بلافاصله شروع به استفاده از تمام منابع درونی (چربی ها) می کند تا حیات تداوم بیابد. همین امر در تمام نظام بیولوژیک نیز وجود دارد. مشکل نظام های ایدئولوژیک در جهان معاصر نوعی توهم مخرب حاصل زور و خشونت مستقیم و تاثیرات بلافصل آن ها است که سبب می شود گروهی تصور کنند می توانند با سلاح ایدئولوژیک به جنگ نظام های بیولوژیک بروند. بدون آنکه در نظر بگیرند نظام های بیولوژیک عمری چهار میلیارد ساله دارند و نظام های ایدئولوژیک حداکثر عمری شش هفت هزار ساله!
این جنگ فیل و فنجان است و از ابتدا مشخص است که چه کسی در آن بازنده است و این بازنده می تواند انسان شهروند باشد اما بدون شک، ذات های طبیعی که حیات، میلیاردها سال است بر اساس آن شکل گرفته است، نخواهد بود. ما ممکن است با موسیقی مخالف باشیم و نگذاریم هیچ کجا به اجرا در آید، اما این امر موقت و با تبعات شدید و سخت اجتماعی است زیرا موسیقی لزوماً امری فرهنگی نیست و در ذات انسان و تقریباً تمام موجودات به صورت ضربآهنگ‎های طبیعی وجود دارد.
مغز همه موجودات و به خصوص انسان در طول میلیون ها سال براین اساس شکل گرفته است و حال این که یک ایدئولوژی بخواهد با تکیه بر زور و الزام این نظم طبیعی را عوض کند، کاری کاملاً بیهوده است. نظام آزاد حرکت و مبادله میان موجودات زنده در طول میلیاردها سال شکل گرفته است و اینکه ما خواسته باشیم در مثلاً نظام شهری مان با محدود کردن دسترسی ها یا دخالت در حرکات روزانه و شبانه انسان ها، در ایجاد فضاهای عظیم حفاظت شده و بسته و غیره این روابط را محدود کنیم، به تلاش کسی شباهت دارد که بخواهد با چند تخته شکسته جلوی امواج ده ها متری اقیانوس را بگیرد.
ممکن است چنین فردی صرفاً با گول زدن خودش و با گریختن از برابر امواج تا مدتی بتواند به کارش ادامه دهد اما سرانجام این امواج او را درون خود کشیده و هیچ چیز از او باقی نخواهند گذاشت. داستان انسان و رفتارش با طبیعت نیز همین است. بهتر است ما تاریخ را بهتر بخوانیم تا بفهمیم که انسان هرگز موجودیتی تعیین کننده نسبت به موجودیت های زنده و غیر زنده دیگر نبوده است، مگر در کوتاه مدت.
شهروندی می تواند روزنه امیدی بزرگ برای انسان ها باشد اما به شرط آنکه آن را درست درک کرده و درست به تحقق برسانند به ویژه در فضا.

این گفتگو پیش تر در پایگاه رسمی جستار کیفیت در تجربه های بازآفرینی شهری (جایزه ملی بهترین تجربه های بهسازی و نوسازی شهری) و اولین ویژه نامه متعلق به این رویداد با عنوان "کیفیت، زندگی و شهروندان" منتشر شده است.