کتاب مدیریت بحران

گسترده شدن شهرها در سده اخیر، پیدا شدن کلان‌شهرها و تجمع جمعیت انسانی زیاد در شهرها، مدیریت بحران ناشی از بلایای طبیعی را به یک ضرورت در مدیریت شهری نوین تبدیل ساخته است. یکی از آسیب‌های شهرنشینی نوین، روبه‌رو شدن انبوه انسان‌ها با بلایای طبیعی است؛ این وضعیت، زمینه متأثر شدن جمعیت انسانی را به طور انبوه از پدیده‌های مختلف فراهم ساخته است.

ربیعی،علی، سادات پورحسینی،سمیرا ۱۳۹۲،مدیریت بحران،مفاهیم، الگوها و شیوه های برنامه ریزی در بحران طبیعی،تهران: تیسا، ۲۴۸ صفحه

گسترده شدن شهرها در سده اخیر، پیدا شدن کلان‌شهرها و تجمع جمعیت انسانی زیاد در شهرها، مدیریت بحران ناشی از بلایای طبیعی را به یک ضرورت در مدیریت شهری نوین تبدیل ساخته است. یکی از آسیب‌های شهرنشینی نوین، روبه‌رو شدن انبوه انسان‌ها با بلایای طبیعی است؛ این وضعیت، زمینه متأثر شدن جمعیت انسانی را به طور انبوه از پدیده‌های مختلف فراهم ساخته است. پیامدهای بحران ناشی از بلایای طبیعی، محدود به حوزه خاص خود نشده و در حیات اجتماعی، حوزه‌های دیگر را هم متأثر می‌سازد. شواهد نشان می‌دهند که بحران‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در نتیجه بحرانِ ناشی از بلایای طبیعی به‌سرعت شکل گرفته و بروز می‌کنند؛ حتی ناکارآمدی دولت‌ها پس از وقوع بحران‌ها، منجر به بی‌ثباتی دولت‌ها خواهد شد. از سوی دیگر به‌هم‌ریختن وضعیت تعادل اجتماعی و ضعیف شدن کارکردهای نهادهای اجتماعی نیز از پیامدهای شناخته‌شده بحران شمرده می‌شوند. پس از بحران‌ها، ایجاد وضعیت خاص در جامعه و بروز رفتارها و کنش‌های اجتماعی مختلف قابل مشاهده است. به نظر می‌رسد ضرورت برنامه‌ریزی جامع اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و به‌ویژه برنامه‌ریزی‌های شهری نیازمند توجه مدیران بحران است. به‌طورکلی مدیریت بحران، بحثی میان‌رشته‌ای است و الزاماً نیازمند درک مباحث جامعه‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی و فردی و مدیریت است و در مواردی با رشته‌های علوم سیاسی، حقوق، علوم اقتصادی و محیط‌زیست، سروکار دارد.

موضوع این کتاب ضمن گونه‌شناسی بحران، آشنایی با مفاهیم، الگوها و اصول مدیریت بحران، بررسی نقاط ضعف و نقاط قوت آن و عوامل مؤثر بر موفقیت آن است. کانون و توجه اصلی این کتاب بر مدیریت بحران‌های طبیعی استوار شده و پیرامون آن با گرایش بحران‌های شهری سامان یافته است. در سال‌های اخیر ریسک شهرهای بزرگ ایران در برابر حوادث و سوانح غیرمترقبه افزایش داشته است. بحران‌های شهری ناشی از بلایای طبیعی، بخش جدایی‌ناپذیر مدیریت شهری هستند و این موضوع در کلان‌شهرها شکل بسیار پیچیده‌تری به خود می‌گیرد. امروزه در وضعیتی که بیشترین جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند، وقوع حوادث طبیعی به‌ویژه زلزله در شهرها، به چالش عمده‌ای در روند توسعه پایدار تبدیل شده است. ایران ازجمله کشورهایی است که از نظر وضعیت جغرافیایی و طبیعی دارای انواع بحران‌های طبیعی و ناخواسته است. نگاهی به تاریخ بحران‌های طبیعی در ایران و مطالعات در حوزه‌های علمی مرتبط نشان می‌دهد که ایران ازجمله ۱۰ کشور بلاخیز در جهان بوده و سالانه خسارت‌های سنگینی در اثر انواع بلایا متحمل می‌شود.

کشورهایی که با بحران‌های طبیعی درگیر هستند، مراکز مطالعاتی متعددی را با هدف مطالعه پیرامون مدیریت بحران، از پیش‌بینی و احتمال وقوع بحران تا شیوه‌های مدیریت بحران تشکیل داده و ساختارهای مناسبی را تعبیه می‌کنند. مطالعه پیرامون مدیریت بحران یکی از مطالعات مهم در کشورهایی است که به‌نوعی با بحران‌های طبیعی روبه‌رو هستند. حتی برخی از دانشگاه‌های معتبر، رشته‌هایی با عنوان‌های مدیریت بحران و با گرایش بحران‌های طبیعی ایجاد کرده‌اند. این کتاب تلاش می‌کند تا افزون بر مطالعات کتابخانه‌ای، مطالعه اسناد موجود در حوزه مدیریت بحران و جمع‌آوری مطالعات پیشین، با انجام مصاحبه عمیق و تحقیق میدانی از متخصصانی که در بحران‌های گذشته به نحوی بخشی از مدیریت را بر عهده داشته‌اند، به آسیب‌شناسی مدیریت بحران بپردازد.

مطالعه‌کنندگانِ این کتاب، ابتدا با مباحث نظری پیرامون مدیریت بحران و ابعاد آن آشنا شده و سپس با نتایج مطالعات پیمایشی و پژوهشی که در رابطه با آسیب‌شناسی مدیریت بحران به‌وسیله نویسندگان کتاب صورت گرفته است و نیز راهکارهای پیشنهادی آن آشنا خواهند شد. برای دسترسی به اهداف کتاب در فصل اول، به بررسی تعاریف مختلف بحران و انواع بحران‌های طبیعی پرداخته شده است؛ در فصل دوم، مبانی مدیریت بحران، اهداف، مراحل، دیدگاه‌ها و رویکردها مورد اشاره قرار می‌گیرند؛ فصل سوم، بر مدیریت شهری، اهمیت و ضرورت آن متمرکز است؛ فصل چهارم، به بررسی پیامدهای پس از بحران پرداخته است؛ فصل پنجم، بر مدیریت اطلاعات و ارتباطات در مدیریت بحران تمرکز دارد؛ فصل ششم، به نقش مردم و مشارکت مردمی در مدیریت بحران اشاره دارد و درنهایت فصل هفتم، به نتایج مطالعات نویسندگان این کتاب در زمینه آسیب‌شناسی مدیریت بحران و تحلیل آنها پرداخته است.

این کتاب برای دانشجویان رشته مدیریت با گرایش‌های مختلف به‌ویژه مدیریت بحران، مدیریت دولتی و مدیریت اجرایی، رشته‌های جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و نیز محیط‌زیست مفید خواهد بود. بدیهی است یافته‌های این کتاب به‌منظور برنامه‌ریزی و اصلاح ساختارهای موجود برای مسئولان ذی‌ربط ستادهای مدیریت بحران دارای کاربردهای عملی است. خوانندگان پس از مطالعه این کتاب با مفاهیم، تعاریف و دیدگاه‌ها درباره بحران آشنا خواهند شد؛ همچنین با اصول و چهارچوب‌های مدیریت بحران‌های طبیعی آشنا شده و درنهایت به نقاط ضعف و قوت مدیریت بحران واقف خواهند شد.

بحران‌های طبیعی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بشری هستند؛ بحران‌های طبیعی ناخواسته به وقوع می‌پیوندند و شاید نتوان از وقوع آنها جلوگیری کرد؛ ولی می‌توان آنها را مدیریت کرد تا زیان کمتری را بر جوامع تحمیل کنند؛ چراکه حیات بشر، همواره با ضرورت رویارویی با بحران‌های متعدد همراه بوده است. به طور طبیعی، انسان‌ها برای روبه‌رو شدن با حوادث طبیعی، اقدام به واکنش و تجربه‌اندوزی می‌کرده‌اند. شکل‌گیری اجتماعات و جوامع، زندگی‌های جمعی و پیدایش شهرها، اقدامات مقابله با بحران را از حالت فردی و خانوادگی جدا ساخته و در قالب سازمان‌های اولیه شکل داده است. پس از انقلاب صنعتی و شکل‌گیری دولت‌ملت‌های نوین، دولت‌ها متکفل برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی و ایجاد نهادهای مناسب برای مدیریت بحران شدند. با وجود پیشرفت‌های شگفت‌انگیز علمی، هنوز مقابله با بحران‌های طبیعی، برای دولت‌ها مشکلی اساسی به حساب می‌آید؛ همچنین در مقابله با بحران‌های نوین جهانی مانند گرم ‌شدن کره زمین و گسترش بیماری‌های فرامنطقه‌ای، هنوز بشر به سازوکارهای مؤثری برای مدیریت آنها دست نیافته است. تلاش برای افزایش دانش مقابله با بحران و کارآمد کردن نهادها و سازمان‌های مرتبط، ضرورتی جدی برای همه دولت‌ها به حساب می‌آید؛ به‌ویژه اینکه بحران، قابل مطالعه است و این مطالعات، آموزنده هستند. سطح آگاهی و آمادگی عمومی به میزان قابل توجهی در سرتاسر جهان در حال افزایش است و استراتژی‌های جدید برای پیشگیری، پاسخ و بازسازی در راستای طیف وسیعی از فعالیت‌های انسانی گسترش یافته است (آمدال، ۲۰۰۱: ۲). مدیریت بحران یکی از نیازهای مهم جوامع امروز به شمار می‌آید؛ این موضوع در کشورهای درحال‌توسعه‌ از اهمیت بیشتری برخوردار است، چون به دلایل گوناگونی کشورهای درحال‌توسعه در مقایسه با کشورهای پیشرفته، در رویارویی با بلایا دچار صدمات و خسارات بیشتری می‌شوند؛ ازجمله این علل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

* بیشتر کشورهای در‌حال‌توسعه در نواحی استوایی و نیمه‌استوایی واقعند و به همین دلیل در برابر حوادث ناشی از تغییرات آب‌وهوایی مثل باران‌های سیل‌آسا، سیل، رانش زمین، خشک‌سالی و آتش‌سوزی جنگل‌ها بیشتر آسیب‌پذیر هستند؛

* در کشورهای درحال‌توسعه در نتیجه رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی و ‌تراکم جمعیت، مخاطرات انسان‌ساخت نیز به مخاطرات طبیعی ـ مثل واقع شدن شهرها و روستاها در دره‌ها و شیب‌های در معرض سیل و رانش زمین ـ افزوده شده‌اند؛

* دولت‌ها و مقامات در کشورهای درحال‌توسعه، فاقد منابع و ظرفیت‌های مالی، انسانی، سازمانی و قانونی برای کاهش خطرات ناشی از بلایا از طریق پیشگیری و آمادگی مؤثر در برابر بلایا هستند؛

* فقر سبب آسیب‌پذیری بیشتر مردم در برابر بلایا شده و در عین ‌حال بر روی ظرفیت‌ها و توانمندی‌های آنها اثر محدود‌کننده دارد؛ از سوی دیگر رخداد بلایا خود منجر به اختلال در امنیت اجتماعی و مالی می‌شود و این امر در جوامع فقیر، نمود بیشتری می‌یابد.

مجموعه ‌این عوامل باعث می‌شود تا کشورهای درحال‌توسعه در معرض خطر بیشتری قرار گیرند؛ به‌این‌ترتیب زنجیره‌ای از علل مرتبط با هم سبب آسیب‌پذیری بیشتروبیشتر جوامع یادشده می‌شوند؛ بنابراین میان سطح توسعه یک کشور و خطر‌پذیری در برابر بلایا، ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد؛ پس لازم است به مدیریت بلایا نیز به عنوان یکی از اجزا و ابعاد مهم فعالیت‌ها در راستای توسعه پایدار نگریسته شود (جهانگیری، ۱۳۸۷: ۳۱-۳۰). بحران‌ها حالت انتشاری داشته و می‌توانند دیگر عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را نیز متأثر سازند. کشورهایی چون ژاپن، ازجمله کشورهای بحران‌خیز هستند که برنامه‌های مؤثری برای مدیریت بحران داشته‌اند که باعث مطرح شدن این کشور به عنوان یکی از مدیریت‌کنندگان موفق بحران شده است. ازآنجایی‌که کشور ایران نیز بستر بلایای طبیعی بسیاری است، ضرورت اصلاح، به‌روزرسانی و ارتقای برنامه‌های مدیریت بحران در کشور کاملاً احساس می‌شود. با توجه به قابلیت‌هایی که در کشور ما وجود دارند، طرح‌ریزی و به‌کارگیری چنین برنامه‌هایی دشوار به نظر نمی‌آید؛ ولی چرا تاکنون نتوانسته‌ایم به عنوان کشوری موفق و شناخته‌شده در مدیریت بحران، مطرح باشیم؟ چه مشکلاتی بر سر راه مدیریت اثربخش بحران‌ها در کشور ما وجود دارند؟ ما در بخشی از این کتاب به این سؤالات پاسخ خواهیم داد. گفتنی است با توجه به اینکه برای بحران، واژه‌های مشابه زیادی ازجمله بلا، حادثه، فاجعه، فوریت، ریسک وغیره در کتاب‌های مختلف به‌ کار رفته، در این کتاب برای یکسان‌سازی واژه‌ها، به جای تمامی این کلمات، از کلمه بحران استفاده شده است.

فهرست

فصل یکم: بحران‌های طبیعی

۱٫ مروری بر تعاریف مختلف بحران

۲٫ واژه‌های دیگری که معادل بحران به‌ کار گرفته می‌شوند

۳٫ خصوصیت‌های بحران‌ها

۴٫ شاخص‌های وضعیت بحرانی

۵٫ سطوح بحران

۶٫ طبقه‌بندی بحران           

۷٫ بحران طبیعی

فصل دوم: مبانی مدیریت بحران

۱٫ تعریف مدیریت

۲٫ سطوح مدیریت

۳٫ سطوح مدیریت بحران

۴٫ مهارت‌های مدیریت

۵٫ مهارت‌های موردنیاز مدیران بحران

۶٫ مدیریت بحران

۷٫ مدیریت دانش و بحران

۸٫ تعریف مدیریت بحران

۹٫ اهداف مدیریت بحران

۱۰٫ وظایف مدیریت بحران

۱۱٫ تصمیم‌گیری در مدیریت بحران

۱۲٫ هماهنگی در مدیریت بحران

فصل سوم: مدیریت ارتباطات و اطلاعات

۱٫ ارتباطات در بحران

۲٫ نقش ارتباطات و اطلاعات در بحران           

۳٫ اطلاعات و پیشگیری از بحران

۴٫ زیرساخت‌های ارتباطی

۵٫ مدیریت ارتباطات

۶٫ آموزش ارتباطات بحران

فصل چهارم: مشارکت مردمی در مدیریت بحران

۱٫ تعریف مشارکت

۲٫ تعریف مشارکت اجتماعی

۳٫ ضرورت مشارکت اجتماعی

۴٫ نقش مردم در مدیریت بحران

۵٫ نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در مدیریت بحران

فصل پنجم: مدیریت شهری

۱٫ تعریف شهر

۲٫ مدیریت بحران در شهرها

۳٫ مدیریت شهری

۴٫ تعریف برنامه‌ریزی شهری           

۵٫ رابطه مدیریت شهری و برنامه‌ریزی شهری

۶٫ برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر برنامه‌ریزی پیشگیری از خطر

۷٫ برنامه‌ریزی‌های لازم برای مصون‌سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی

فصل ششم: بررسی پیامدهای پس از بحران

۱٫ پیامدهای عمومی بحران

۲٫ پیامدهای اقتصادی بحران

۳٫ پیامدهای سیاسی بحران

۴٫ پیامدهای فرهنگی بحران

۵٫ پیامدهای اجتماعی بحران

۶٫ پیامدهای روانی بحران

۷٫ اثرات بحران بر بهداشت و سلامتی

فصل هفتم: تحلیل نقاط ضعف و نقاط قوت مدیریت بحران، مطالعه موردی ایران

۱٫ تاریخچه مدیریت بحران در ایران

۲٫ سازمان مدیریت بحران در ایران

۳٫ بحران‌های طبیعی در ایران          

۴٫ سابقه بحران در ایران

۵٫ نقاط قوت مدیریت بحران

۶٫ ساختار سازمانی مناسب برای مدیریت بحران در ایران

۷٫ تصمیم‌گیری و تمرکز

۸٫ مدیریت بحران، تمرکز یا عدم تمرکز           

۹٫ مدیریت بحران، رسمیت یا عدم رسمیت

۱۰٫ فرهنگ سازمانی در مدیریت بحران          

۱۱٫ سبک‌های رهبری