روش تحلیل اقتصاد پایه در تجزیه و تحلیل منطقه

فعالیت های اقتصادی

فعالیت های اقتصادی ناحیه یکی از عناصر اصلی ساخت فضایی است که بخش بسیار مهمی از آن را تشکیل می دهد. فعالیت اقتصادی و تولید در هر ناحیه زمینه ساز توسعه آن ناحیه به شمار می رود. بنابراین شناخت نوع فعالیت و نقش آن در تامین نیازهای ناحیه و صادرات به خارج از ناحیه، در مطالعات ناحیه ای از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

مدل اقتصاد پایه

مدل اقتصاد پایه یکی از روش های تحلیل اقتصادی ناحیه و نیز آینده نگری در مورد آن می باشد. به منظور تحلیل اقتصادی ناحیه مورد مطالعه، اولین کار تعیین بخش های مختلف اقتصادی (کشاورزی، صنعت، خدمات و … ) ناحیه است. مرحله بعد تعیین مشاغل اصلی (پایه) و فرعی (غیر پایه) می باشد.

در مدل پایه اقتصادی تغییرات جمعیت تابع فعالیت های اقتصادی خواهد بود.

فعالیتهای اقتصادی به دو دسته پایه یا  Basic activities و غیر پایه یا Non-basic activities تفکیک می شوند.

کل اشتغال = اشتغال پایه + اشتغال غیر پایه

 فعالیتهای پایه به فعالیتهایی اطلاق می شود که توسط ساکنین خارج از منطقه استفاده می شود و در نتیجه برای منطقه درآمد زا خواهد بود. به عبارت دیگر تولیدات فعالیتهای پایه به خارج از منطقه صادر می شود. فعالیتهای پایه تابع ایجاد خدمات زیر بنائی و سرمایه گذاری بخش خصوصی می باشند که می توانند توسط تصمیم گیری برنامه ریزان هدایت شوند.

فعالیتهای غیر پایه شامل فعالیتهائی است که مورد نیاز ساکنین منطقه می باشد و در نتیجه نیازمند حمایت جمعیتی می باشند. مانند خدمات آموزش عمومی، خدمات درمانی عمومی

در این مدل ضریبی تحت عنوان ضریب پایه اقتصادی تعریف می شود که برابر است با :

ضریب پایه اقتصادی  =  کل شاغلین تقسیم بر شاغلین پایه

لذا با محاسبه ضریب پایه اقتصادی در منطقه بر اساس آمار وضع موجود و برنامه ریزی فعالیتهای پایه می توان کل اشتغال را در آینده محاسبه نمود.

یکی از مدلهای معروف در این زمینه مدل لاری  Lowry Model  است که در آن جمعیت تابع فعالیتهای پایه و فعالیتهای غیر پایه تابع جمعیت قرار داده می شود.

بنابراین برای تعیین ضریب پایه اقتصادی می بایست علاوه بر آمارهای اشتغال کل در منطقه تعداد شاغلین پایه آن را نیز بدست بیاوریم. بدین منظور می توان از ۳ روش زیر برای بدست اوردن اشتغال پایه منطقه مورد مطالعه استفاده کرد.

  ۱- روش دلخواهانه : در این روش ما بر اساس شناختی که از منطقه داریم مشاغل پایه را تعیین می کنیم.

  ۲- روش (LQ (Location Quotient:

در این روش می توان از طریق نسبت متوسط شاغلین منطقه در بخش i به متوسط شاغلین در بخش i در سطح ملی، میزان اشتغال پایه را محاسبه کرد. به عبارت دیگر :

چنانچه LQ بدست آمده بیشتر از یک بود، منطقه مورد مطالعه صادر کننده کالا و خدمات در بخش i شناخته می شود. بناربراین با بدست آوردن (۱ – LQ) و ضرب آن در اشتغال کل بخش i می توان میزان اشتغال پایه را تعیین کرد.

• اگر  ۱= LQ باشد، منطقه خود کفاست.
• اگر ۱< LQباشد، منطقه صادر کننده کالا و خدمات است و مقدار این فعالیت اقتصاد پایه ای را نشان می دارد.
• اگر ۱> LQ باشد، منطقه وارد کننده کالا است و مقادیر این فعالیت اقتصاد غیر پایه ای را نشان می دهد.

  ۳- روش حداقل نیاز :

در این شیوه با استفاده از روش رگرسیون و … می توان حداقل نیازهایی که بخش های اقتصادی خود منطقه به آن نیاز دارند را محاسبه کرد و به عنوان فعالیت های غیر پایه در نظر گرفت و سپس با کم کردن آن از اشتغال کل منطقه تعداد شاغلین بخش پایه را محاسبه کرد

روابط مورد استفاده در این مدل به شرح زیر می باشد :

مثال ) تعیین نقش اقتصادی شهرستان شیراز و پیش بینی میزان اشتغال

 بر اساس آمار سال ۱۳۸۵ جدول زیر را تشکیل می دهیم. مقدار LQ را برای هر یک از بخش های اقتصادی بدست می آوریم. همان طور که مشاهده می شود. با مقایسه شهرستان شیراز با استان فارس تنها بخش صنعت به عنوان فعالیت پایه ای شناخته می شود. اما در مقایسه شهرستان شیراز با آمار کل کشور علاوه بر بخش صنعت، بخش خدمات نیز جزء فعالیت های پایه ای است. (در بخش های ذکر شده، صادر کننده کالا و خدمات است.)

برای بدست آوردن تعداد شاغلین پایه از روش LQ استفاده شده است. همان طور که در توضیحات بالا گفته شد بایستی هر بخشی که LQ آن بالاتر از ۱ است را مشخص کنیم و مقدار LQ را منهای ۱ کرده و در تعداد شاغلین آن بخش ضرب کنیم.

تعیین نسبت اقتصاد پایه و ضریب پایه اقتصادی

نسبت اقتصاد پایه نشان می دهد که افزایش یا کاهش یک شغل در بخش اشتغال پایه منطقه مورد مطالعه تا چه حد بر اشتغال غیر پایه آن منطقه تاثیر می گذارد. به عبارت دیگر :

نسبت اقتصاد پایه = اشتغال غیر پایه تقسیم بر اشتغال پایه

ضریب پایه اقتصادی (ضریب تکاثر)؛ روابط بین عوامل اقتصاد پایه و غیر پایه در منطقه و نیز توان جذب جمعیت در اثر این فعالیت ها را مشخص می کند، به عبارت دیگر :

ضریب پایه اقتصادی  =  کل شاغلین تقسیم بر شاغلین پایه

که نشان می دهد افزایش یا کاهش اشتغال پایه یک منطقه تا چه حد بر روی کل اشتغال آن منطقه تاثیر می گذارد. زیرا معمولاً با افزایش فعالیت های پایه در یک منطقه، جریان درآمد منطقه افزایش می یابد که این افزایش موجب ازدیاد تقاضا برای کالا و خدمات در درون آن شده و نتیجتاً افزایش فعالیت های غیر پایه ای در منطقه را موجب می شود. برعکس با کاهش فعالیت های پایه ای درآمد منطقه نیز کم شده و میزان تقاضا برای فعالیت های غیر پایه نقصان می یابد. بدین ترتیب فعالیت های پایه ای محرک اصلی در هر تغییری به حساب می آیند و روی اقتصاد منطقه تاثیر افزایشی دارند.

بر اساس مقادیر بدست آمده در جدول بالا، اشتغال کل برابر با ۴۹۵۹۱۴، اشتغال پایه بر اساس آمار کشور برابر با ۲۲۲۵۲۳ است که با کم کردن آن از کل اشتغال، میزان اشتغال غیر پایه برابر است با ۲۷۳۳۹۱ از این رو مقدار نسبت اقتصاد پایه و ضریب پایه اقتصادی برابر است با :

نسبت اقتصاد پایه : ۱٫۲۳

ضریب پایه اقتصادی : ۲٫۲۳

نسبت اقتصاد پایه شهرستان شیراز نشان می دهد که افزایش یک شغل در بخش پایه، منجر به ایجاد ۱٫۲۳ در بخش غیر پایه خواهد شد. (به همین صورت، کاهش یک شغل در بخش پایه، اشتغالدر بخش غیر پایه را کاهش می دهد.) همچنین ضریب پایه اقتصادی برابر است با ۲٫۲۳ که می توان نتیجه گرفتهنگامی کهدر اشتغال پایه، یک شغل افزوده می شود، در مجموع۲٫۲۳ شغل جدید ایجاد خواهد شد.

پیش بینی میزان اشتغال پایه در افق طرح شهرستان شیراز

در اینجا بر اساس ارقام بدست آمده در مراحل قبل و فرمول های ذکر شده مقادیر اشتغال پایه در افق ۱۳۹۵ شهرستان شیراز بر اساس مقایسه با استان و کشور، محاسبه شده است.

منابع :

  ۱- تکنیک های برنامه ریزی منطقه ای نمونه موردی استان فارس، استاد راهنما : دکتر اردشیری، دانشجویان: سمانه قنبری و …

  ۲- اصول و روش های برنامه ریزی منطقه ای، دکتر کرامت الله زیاری، انتشارات دانشگاه یزد، چاپ پنجم، ۱۳۸۶