شهرهای جدید در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه

قبل از اینکه سیاستهای شهری جدید از غرب به شرق انتقال یابد . این نوع  شهرک ها در صحاری مصری (رودخانه نیل) , بین النهرین , سند کشف شد . درغرب انگلیسی های کلاسیک (آلدروج ۱۹۷۹ , کردن ۱۹۷۷ , دوف ۱۹۶۱ , اسبررون وویتیک ۱۹۷۷ ) و فرانسه (روبن استین ۱۹۷۸ , آندرهیل ۱۹۸۱ ) , در شرق , در کشو ژاپن (تاسونو , ۱۹۸۶ , کیوچو و اینوچو , ۱۹۷۶ ) ,این نوع برنامه ریزی و ایجاد شهرهای جدید را بر اساس تکنولوژی و علوم شهری جدید ادامه دادند .

تجربیات برنامه ریزی شهری در کشورهای توسعه یافته ریشه در علایق تاریخی و آزادی سیاسی عملی آنها دارد . این سیاستهای برنامه ریزی  در کشورهای ازقبیل کشور ایران , برزیل , نیجریه اجرا گردید .

بطور یقین شباهتهای درشهرهای دنیای توسعه یافته وجود دارد ,این شهر با ازدحام بیش از حد , و انواع آلودگی ها مواجه گردیدند ,  این وضعیت در قرن نوزدهم  در شهر لندن  بوجود آمد و باعث شد که سیاست بازدارنده ای در این زمینه اتخاذ گردد وتوسعه شهر لندن با ایجاد شهرهای جدید یا باغ شهرها محدود شود . در این راستا اولین اقدام بوسیله سرمایه گذاری خصوصی  برداشته شد تا مهاجران را از شهر لندن منحرف کند . اگرچه فقط دو تا از این باغ شهرها ساخته شد , ولی آنها پایه های ابتکار عمل بزرگتری برای دولتها فراهم نمودند .

گزارش کمسیون بارلو  در سال ۱۹۴۰ که به درخواست دولت تهیه شده بود نشان داد که شهر نشینی مسائل ومشکلات مختلفی را برای لندن بوجود آورده است که با گذشت این مشکلات نه تنها کاهش نیافته بلکه باعث افزایش فشارها و استرس های روانی , بیماریها در میان ساکینین شهر شده است و شهربا هزینه زیاد تجاری , افزایش بهای زمین و پایین بودن کارایی مدیریت سیستم مواجه گردید  .

این گزارش علاقمندی به ایجاد شهرهای جدید را دربریتانیا برانگیخت و بین سالهای ۱۹۴۷ تا سال ۱۹۶۸, ۲۶ شهر جدید یا باغشهر را در راستای کنترل رشد شهر لندن و ایجاد تحرک توسعه در اسکاتلند و ولز ایجاد شد . با پایان برنامه ریزی شهری جدید در بریتانیا , در سال  ۱۹۶۵ کشور فرانسه برنامه شهرهای جدید را تصویب نمود . یک سیاست شهری جدید را برای کنترل جمعیت و توسعه اقتصادی شهر پاریس و مادر شهرهای دیگر تهیه شد . هدف ایجاد ۹ شهر جدید بودکه ۵ شهر جدید در نواحی پاریس و چهار شهر جدید در نواحی بین فرانسه ساخته شد تا ارتباط بین قطبهای رشد ایجاد کند

هم اکنون پنج شهر جدید وجود عینی یافته ودر سال ۱۹۸۷ , حدود ۶۰۰ هزار نفر جمعیت , ۲۲ هزار شغل , ۱۰۰۰ هکتار فضای اشتغال و دومیلیون متر مربع دفاتر خدماتی و فضای اداری را در خود جای داده اند که در آینده نیز قابل گسترش و توسعه هستند .

این پنج شهر عبارتند از اوری , سرژی پونترا , سن ـ کانتن ـ آن ایولین , مارن ـ لا ـ واله و ملن ـ سنار  ( آمار نوشهرهای یاد شده مربوط به سال ۱۹۸۷ می باشد).

آسان است که بفهمیم که علت جذابیت این نوع سیاست و برنامه ریزی شهرهای جدید , عدم تمرکز فضایی برای ملل توسعه یافته  بود که تا دهه ۱۹۷۰ با مسائل ومشکلاتی از قبیل نرخ رشد بالای جمعیت و رشد سریع شهرنشینی رو به رو شده بودند . رشد سالانه جمعیت مورد انتظار برای جهان کم توسعه یافته در سالهای ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۰ , ۴ درصد بود .این میزان رشد به ویژه برای افریقا ۵٫۲ درصد درسال بود.

علاوه بر این بیشترین رشد جمعیت در نواحی شهری , جائیکه مسکن از هر دو لحاظ کیفیت و کمیت ناکافی و نامناسب بود تمرکز یافته بود . که نتیجه آن سکونت در زمینهای نامناسب در داخل یا اطراف و نواحی حاشیه شهرهای بزرگ بود( کمیته بحران جمعیت , ۱۹۸۳ ) .این نواحی که بخش برزگی از جمعیت شهر را تشکیل می داد , فاقد خدمات اساسی از قبیل آب , برق , فاضلاب که از شاخص های مهم جامعه شهری است , بود .در نهایت بیشتر جمعیت شهری بصورت متراکم در یک شهر, معمولا در پایتخت ها , تا زمانیکه شهرهای دوم و میانی قابل توجه و مهم در سلسله مراتب شهری شناخته شوند , متمرکز شده بودند .

در کشورهای سیوسیالستی سابق , تئوری شهرهای جدید بعنوان استراتژی قطب رشد جلوگیری از رشد شهرهای بزرگ , استفاده از منابع داخلی , توزیع فضایی جمعیت , صنعت , توسعه مناطق عقب مانده و سوق دادن صنایع از سرزمین اصلی اروپایی به سوی نواحی وسیع ماورای اورال در شرق بوده است .برنامه ریزان سیوسیالیستی سعی داشتند در برنامه ریزی شهرهای جدید محیط زیست و بناهای تاریخی و زمینهای کمیاب کشاورزی , از توسعه شهری مصون بمانند .

مواجه شدن کشورهای در حال توسعه با شهرهای بزرگ اولیه و مقایسه روند شهرنشینی آنها , این کشورها برای مبارزه با رشد سریع شهرنشینی به سیاستهای شهرهای جدید اروپای  ۱۹۴۵ بازگشتند و برای مبارزه با این رشد لجام گسیخته برنامه ریزی شهرهای جدید بطور مکرر در راستای توسعه پایتخت ها بکاربردند .مثل ابوجا , پایتخت جدید نیجریه که طراحی شده بود تا مراکز دولتی را به خارج از شهر لاگوس که بطور نهایی با شبکه ترافیک بسیار شلوغ وسنگین مواجه شده بود انتقال دهد . کشورهای مثل برزیل و.. ( جارو چاسکا , ۱۹۷۶ ) نیز پایتختهای جدید را ایجاد کردند که نتایج حاصله از این سیاستها برای اغلب آنها مایوس کننده گردید .

با به اتمام رسیدن ابوجا , هزینه ای که برای ساخت آن پیش بینی شده بود در حدود ده میلیارد ریال بود , هزینه ساخت کاخ ریاست جمهوری بسیار زیاد و متکبرانه بود , همچنین یک مسجد با گنبد طلایی و یک مرکز مشاوره بین المللی در این شهر ساخت شد . علی رغم این کوشش ها شهر هنوز تقریبا خالی است . در این کشور دولت بطور فزاینده با بی ثباتی مواجه است و این حالت بعد از ابطال انتخابات ژوئن ۱۹۹۳ , ادامه یافت و برای اداره کردن شهر لاگوس که با رشد مداوم جمعیت از ۳ میلیون نفر در سال ۱۹۸۴ به ۸ میلیون در سال ۱۹۹۰ رسیده سیستم مدیریتی با ( شروع پایتخت جدید ۱۹۹۳ ) مشکلات فراوانی دست به گریبان است .در امریکای جنوبی برزیلایا در ۱۹۹۲ که ازعمر ساخت آن ۳۵ سال می گذشت و جمعیت آن ۱٫۸ میلیون بود باوجود اینکه بسیاری از دفاتر و ادارات دولتی برزیل در برزیلایا قرار گرفته بود (برزیلایا , ۱۹۹۲ ) . اکنون برزیلایا در یک مقیاس برزگ و با معماری مدرن باجداگزینی سکونتگاهی , وایجاد انزوا و جداسازی اجتماعی , در داخل شهر روبروشده است .بسیاری ازساکنان برزیلایا را ترک کردند و انزوای شهر بعلت موقعیت داخلی , مشکلاتی در جذب ساکنان جدیدی از  شهرهای ساحلی , ریودوژانیرو و سائوپولو ایجاد نموده است .

باوجود این , مسائل و مشکلات شهری در کشورهای کم توسعه یافته ادامه دارد و نیاز به سیاستهای شهری کاملاً روشن بود و سیاستهای توسعه مانند طرحهای اوپایی و امریکایی اغلب با مشکلاتی همراه است , بویژه این مورد نیز برای سیاست شهرهای جدید بریتانیا ممکن است گمراه کننده باشد . این واقعیت است که شهرهای جدید بریتانیا هرگز به تراکم جمعیتی خود نرسیده اند , و در حالت عمومی که آنها قادر به جلوگیری از رشد لندن نبودند یا حتی توانایی غلبه بر انزوای پایه های اقتصادی خودشان را ندارند  .

در کشور فرانسه هدف ایجاد شهرهای جدید اشتغالزایی بود ,و اهداف عمومی  تنها مسائل جمعیتی    نبود  .

با وجود عمر کم شهرهای جدید کشورهای مثل مصر و ایران اقدام به اجرای سیاستهای شهری جدیدی نمود . کشور مصر این سیاستهای جدید شهری در زمانیکه با آشوبهای مختلف ملی مواجه شده بود , احساس نیاز نمود و در برنامه ریزی جدید شهرهای و سیاستهای شهری مدرن خود ابتدا از سیاستها و مدلهای   انگلیسی و فرانسوی تاثیر پذیرفت و با تجدید حیات این مدل برنامه ریزی شهری , شهرهای جدید قبل توجهی بین سالهای ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ ایجاد نمود  .

قابل ذکر است که ساخت شهرهای جدید در کشور مصر به ۳۱۰۰ قبل از میلاد برمی گردد که درآن زمان فراعنه مصر شهر ممفیس را برای احیا ساختن سرزمین نیل ایجاد نمودند ( ویلیام استون  و استوک , ۱۹۸۸ ) و بیشتر شهرهای جدید هلی پولیس که در صحرای شمال شرق قاهره ساخته شده بود که در سال ۱۹۰۵ مقر آنها کشف شد  .

اگرچه شهر هلی پولیس توسط شهر قاهره بلیده شد و خالی سکنه گردید وپیشرفت پیدا نکرد . با وجود این در رمزه شهرهای تاریخی بدون اینکه دست خورده باشد باقی مانده است .

دومین مدلی که در برنامه ریزی های کلان، در کشورمصر استفاده شد، الگویی از برنامه ریزی‌های  کلان  شوروی سابق بوده , که به نظر برخی از محققان ، برای مصر خیلی آکادمیک بود . این مدل برنامه ریزی از سال ۱۹۵۵ تا ۱۹۷۲ با شروع روابط بین دوکشور مصر و اتحاد جماهیر شوروی سابق در مصر تهیه شد .

هنگامی تمامی بخشها در برنامه ریزی شهرهای جدید مشارکت کردند وتصاویر اصلی برنامه ریزی بوسیله حسن کفراوی از کمینه جدید وزارتی , مسئولیت تمام اختیارات  با خود ش بود ارائه شد , آقای کفراوی در کمیته تصمیم گرفت شخصاً  شهرهای جدید را به پیش ببرد و برنامه ریزی شهرهای جدید را از انتقادات و مخالفت های در سطح بالای دولتی وجود داشت حفظ کند وتلاش او  باعث تداوم برنامه ریزی شهرهای جدید در کشور مصر و  ایجاد  شهرهای ۱۰ رمضان  ,  شهرسادات , ۶اکتبر , ۱۵ می   , شهر بدر   , شهر جدید صالحیه  , شهر العبور , شهر بنی سف  , ال شیخ زاید , ال شوروک  شد .

در کشور ایران اولین اقدام رسمی و اداری که برای احداث شهرهای جدید به عمل آمد , تصویب نامه مورخ اسفندماه سال ۱۳۶۴ هیات وزیران است . در این مصوبه , احداث ۱۲ شهر جدید در اطراف شهرهای بزرگ پیش بینی شده بود . این مصوبه , میزان اشتغال , جمعیت نهایی و سرریز جمعیت شهرهای مادر برای افق سال ۱۳۹۰ و اراضی مورد نیاز را ذکر کرده است .

گرچه , سابقه ایجاد شهرهای جدید در ایران به دوره های ساسانیان برمی گردد , ولی از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ در اطراف شهرهای بزرگ تهران و اصفهان شهرک های مسکونی(متصل و پیوسته ) نسبتاً زیادی ساخته شد , اما در مورد شهرهای جدید به جز تجربه فولاد شهر , هیچ تجربه ای برای ایجاد شهر جدید در ایران وجود نداشت که بتواند اساس مطالعات بررسی جمعیت بهینه در شهرهای جدید مصوب سال ۱۳۶۴ واقع گردد  .

یکی از هدف ها وسیاستهای سیاسی در شهرهای جدید ایران , ترکیب متعادل گروههای مختلف اقتصادی ـ اجتماعی جمعیت است .بر این اساس , تلاش براین بود که برخلاف شهرهای جدید چون :  آبادان و مسجدسلیمان در خوزستان , فولاد شهر در اصفهان و سرچشمه در کرمان که درای ترکیب اجتماعی اقتصادی محدود و مشخص یعنی خوابگاهی برای کارگران مجتمع های بزرگ صنعتی بودند , در این شهرها حتی الامکان طبقات بیشتری جایگزین شوند (کامروا,۱۳۷۲) .

یکی از تجربه های عملی در کشورما شهر جدید سهند در کنار شهر تبریز است که نقش تسریع کننده رشد , چون اهرمی موثر در توسعه کیفی منطقه شهری در کنارتبریز انجام وظیفه می کند و به عنوان شهر موازی تبریز نقش , هویت و انداز نهایی خود را کسب می کند .

در کشور ما برنامه ریزی شهرهای جدید در چارچوب سه الگوی  شهرهای جدید « مستقل » , «اقماری » , « متداوم » در نظام تولیدی و  سازمان فضایی کشور پدید  آمده  , عبارتند از : هشتگرد , پرند , پردیس , زاویه , اشتهارد , اندیشه , بهارستان , مجلسی , گلبهار, مهاجرن , امیر کبیر, …..) می باشد ,قابل ذکر است که شهرهای جدید اولیه اغلب برمحور توسعه یا ایجاد یک فعالیت اقتصادی ـ صنعتی , سپس شهرهای ایجاد شده چند نقشی هستند . این شهر ها برای پاسخگویی به نیازهای طبیعی و تحقق اهداف توسعه , در راستای پذیرش تئوری قطب رشد به مثابه راهبردی در برنامه ریزی شهری کشور بوجود آمد که درصورت بی تفاوتی مشکلات لاینحل برای کشور ببار می آورد .

منابع

۱- کامروا , ع . پیش بینی و تعیین آستانه های جمعیت بهینه در شهرهای جدید,شهرهای جدید , فرهنگی جدید در شهر نشینی , مجموعه مقالات ارائه شده در کنفرانس بین المللی توسعه شهری و شهرهای جدید, اصفهان ۱۲ تا ۱۶ مهرماه ۱۳۷۲ , ص ۱۱ و ۱۲   .

۲-Dona j. Stewart 1996.  Cities in the Desert: The Egyptian New – Town Program .  College of Liberal Arts , Florida Atlantic University . Annals , pp . 459- 480