الگوى برنامه‌ریزى و جایگزینى نیازمند‌ى‌هاى شهرى

تعیین استانداردها و سرانه‌هاى شهرى براى هر شهر، مستلزم موقعیت محلى آن شهر مى‌باشد. از طرفى در معین نمودن حداقل مقدار لازم زمین براى هر فرد شهرنشین که در شهر سکونت نموده است، عواملى مانند آب و هوا (در تعیین تراکم جمعیت، تراکم ساختمان‌ها، بافت شهری، تعداد طبقات ساختمانی، اندازه و گسترش شهر و غیره) قیمت زمین (در رابطه با اندازهٔ درآمد خانوارهاى شهر، حداقل تفکیک اراضى و…) و عوامل اجتماعى و اقتصادى دیگر دخالت دارند. معمولاً براى شهرها دنیا، استانداردها و اندازه‌هاى مختلفى وجود دارد که در بسیارى جهات با یکدیگر متفاوت است. در هر کشور، با توجه به مقتضیات و خصوصیات شهرهاى آن، ضابطه‌هاى مشخصى وجود دارد. این ضابطه‌ها متأثر از منطقه‌اى است که شهر در آن گسترده شده و از عوامل اقتصادى و فرهنگى و تکنولوژیکى است. این عوامل در رابطه با خصوصیات مردم و نحوهٔ زندگى آنها قرار مى‌گیرد و معیار مشخصى را به‌وجود مى‌آورد.

روش تعیین سرانه‌ها، در انطباق با امکانات توسعهٔ شهر و شرایط اجتماعى و اقتصادى آن قرار دارد و هر یک از سرانه‌هاى پیشنهادى در رابطه با کاربرد اراضی، و نیازهاى جمعیت تعیین مى‌شود. بنابراین، ابتدا بایستى در سطح کل شهر و نسبت به تمام جمعیت به تعیین معیار پرداخت و براى هر یک از کاربرى‌ها (مانند کاربرى مسکونی، تفریحی، درمانی، آموزشی) و اجزاء مربوط به آنها، سرانه‌اى معین نمود که مجموع این سرانه‌ها، سرانهٔ شهرى پیشنهادى را تعیین مى‌نماید، که آخرالامر مقدار مساحتى را که جهت گسترش آیندهٔ شهر (فرضاً براى مدت زمان مشخصى مثلاً ده سال) لازم است به‌دست خواهد داد.

از موارد دیگرى که بایستى در کاربرد اراضى آیندهٔ شهرها در نظر گرفته شود، آن است که براى ساختمان‌هاى مختلف شهرى ضابطه‌هائى در نظر گرفته شود که به مقررات ساختمانى مشهور است. این مقررات که نسبت به تراکم‌هاى مسکونى متفاوت است، عبارتند از: میزان مساحت هر قطعه از اراضى مسکونى (حداقل تفکیک)، حداقل طول و عرض هر قطعه، توزیع جمعیت و نوع واحدهاى مسکونى در هر تراکم (تک خانواری، دوخانوارى چند خانوارى …) تعداد طبقات ساختمان‌ها، حداکثر زیربناى مجاز در هریک از طبقات ساختمانی، حداکثر کل زیربنا به کل زمین و مانند آن. این ضوابط، در مورد سایر ساختمان‌هاى شهرى مانند ادارات، مراکز تجاری، بیمارستان‌ها، مدارس و غیره نیز بایستى رعایت گردد.

در سطح کشور ما، استانداردها و معیارهاى مشخصى به‌منظور تعیین همهٔ سرانه‌هاى شهرى ارائه نگردیده است. از طرفی، استفاده از استانداردهاى کشورهاى دیگر نیز در زمینهٔ تأسیسات مختلف شهرى مانند مسکونی، درمانی، آموزشى و امثال آن، به دلیل مغایر بودن شرایط آنها از نظر آب و هوائی، ویژگى‌هاى فرهنگى و اجتماعی، درآمد، ابعاد و اندازه‌هاى خانوار و امثال آنها، خالى از اشکال نمى‌باشد. از آنجا که شرایط زندگى شهرى در مناطق مختلف کشور با یکدیگر تفاوت‌هاى اساسى دارد، معیارها و اندازهٔ سرانه‌هاى شهرى در یک شهر از ایران نیز نمى‌تواند قابلیت اجرائى براى شهرهاى دیگر را داشته باشد. زیرا، با توجه به این حقیقت که کشور ما از نظر اقلیمى و طبیعى داراى آب و هوا و شرایط طبیعى متفاوتى است و هر کدام از این شرایط در نوع معیشت و زندگى شهرنشینان مؤثر افتاده است، مسلماً نمى‌توان ضوابط و استانداردهاى یک شهر (مثلاً تهران یا اصفهان) را به شهرهاى دیگر کشور (مثلاً رشت یا کاشان) تعمیم داد؛ تا چه رسد به آنکه بخواهیم استانداردهاى یک کشور خارجى و ضابطه‌ها و نوع تیپ مسکن، یا مشخصات ساختمانى آنها را به‌عنوان الگوئى براى شهرهاى خودمان پیشنهاد دهیم.

ذیلاً به تشریح معیارهاى پیشنهادى در مقایسه با استانداردهاى موجود در سایر کشورها مى‌پردازیم، ذکر این موضوع نیز لازم است که در ارائهٔ معیارهاى فوق تعیین ضوابط آب و هواى انواع شهرها و عوامل اجتماعى و اقتصادى آنها تأثیر دارد. معیار مورد سنجش نیز تا یک شهر ۲۰،۰۰۰ نفرى است. از طرف دیگر ملزم به بیان این موضوع هستیم که معیارهائى که براى شهرهاى ایران ارائه مى‌گردد فقط جنبه پیشنهادى دارد و ضمن آنکه خالى از نقص نیست، مى‌توان آنها را فقط در حد پیشنهاد مطرح نمود، نه به‌عنوان یک استاندارد مشخص و قابل اجراء.

به‌طور معمول، در تراکم‌هاى متوسط شهرى حدود فضاى مورد استفاده واحدهاى مسکونى و عناصر سرویس‌دهندهٔ آنها به شرح زیر است:

– فضاهاى مسکونى ۵۰% سطح زمین

– فضاهاى سواره و پیاده ۲۵% سطح زمین

– فضاهاى سبز و اماکن ورزشى ۱۵% سطح زمین

– سایر فضاهاى سرویس‌دهنده ۱۰% سطح زمین.

سرانهٔ مسکونى

در استانداردهاى آلمانی، متوسط سرانهٔ مسکونى ۷۳ مترمربع مى‌باشد؛ و در استانداردهاى کشورهاى دیگر، این سرانه متغیر است و از حدود ۲۰ مترمربع تا بیش از ۷۰ متر مربع تفاوت مى‌کند. طبق ضابطه‌هاى بالا، سرانهٔ زمین مسکونى در کشورهاى مختلف از ۴۴ تا ۸۸ مترمربع در نظر گرفته مى‌شود.

در مورد وضع موجود زمین مسکونى نسبت به شهرهاى مختلف ایران نیز سرانهٔ مسکونى متغیر مى‌باشد. به‌طور متوسط سرانهٔ زمین مسکونى در شهرهاى ایران، بین ۲۰ تا ۵۰ مترمربع است. در مورد سرانهٔ پیشنهادى زمین مسکونى براى شهرهاى ایران، سه نوع پیشنهاد که به ابعاد و اندازه‌هاى خانوار و در تراکم‌هاى مختلف باز مى‌گردد به شرح زیر عنوان شده است:

– حداقل سرانهٔ مسکونى در تراکم‌هاى کم، ۵۰ مترمربع

– حداقل سرانهٔ مسکونى در تراکم‌هاى متوسط ۴۰ مترمربع

– حداقل سرانهٔ مسکونى در تراکم‌هاى زیاد ۳۰ مترمربع

سرانه‌هاى فوق، بر مبناى حداقل نیازهاى خانوارها به واحدهاى مسکونى مانند: اتاق خواب، نشیمن، پذیرائى و ناهارخوری، توالت و حمام و دستشوئی، انبار، آشپزخانه، فضاهاى ارتباطی، فضاى باز و حیاط دیوارها در نظر گرفته شده و بر مبناى شرایط زندگى عمومى شهرى و خصوصیات اجتماعى و اقتصادى خانوارها پیشنهاد گردیده است؛ و مسلماً در شرایط مختلف آب و هوائی، و نحوهٔ سکونت، قابل تغییر خواهد بود.

منبع: آفتاب