معرفی استان خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی در گستره پهناوری در شرق ایران واقع شده؛ از شمال با استان خراسان رضوی، از جنوب با سیستان و بلوچستان و کرمان و از شرق به طول ۳۳۰ کیلومتر با کشور افغانستان هم مرز است. استان خراسان جنوبی دارای ۵ شهرستان به نام های بیرجند، قاین، نهبندان، سربیشه و سرایان می باشد. مرکز استان خراسان جنوبی، شهرستان بیرجند است.

به دلیل کم بودن نزولات جوی و شرایط نامساعد دیگر، کشاورزی در این استان گسترده نیست، اما با این وصف محصولات سازگار با طبیعت منطقه (زعفران و زرشک) از مرغوبیت بالایی برخوردار است.
طبیعت خاص استان خراسان جنوبی در دشت بزرگ لوت و چشم اندازهای زیبای آن در جنوب استان در کنار ییلاق های کوهستانی شمال شرقی استان، از جمله مهم ترین مناطق توریستی-طبیعی خاص به شمار می رود.
استان خراسان جنوبی از مناطق تاریخی و بناهای معماری قابل توجهی برخوردار است. بیرجند، خوسف، سربیشه و نهبندان هر یک دربرگیرنده جاذبه های تاریخی و معماری با اهمیتی هستند که به لحاظ معماری و تاریخی، استان خراسان جنوبی را غنی و پربار ساخته اند. از نظر تاریخی “خوسف” یکی از کهن‌ ترین و قدیمی ترین شهرهای جنوب خراسان به شمار می رود که وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند؛ از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده، یکی از سالم ترین بافت های تاریخی را دارا می باشد. بناهای تاریخی سربیشه به دوره پیش از اسلام می‌رسد و آثار تاریخی آن نشان دهنده غنای فرهنگی و سابقه تمدنی این منطقه است. آثاری از قبیل محوطه های باستانی، قلعه و خانه های قدیمی، غارها و روستاهای شگفت انگیز در این منطقه دیده می شوند. قلعه بزرگ نهبندان نیز که از خشت و چینه ساخته شده و در داخل شهر نهبندان قرار گرفته؛ سابقه آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می رسد.

فردوس

شهرستان فردوس به مرکزیت شهر فردوس، با مساحتی در حدود ۱۳۲۷۷ کیلومتر مربع در شمال استان خراسان جنوبی واقع شده‌است. این شهرستان، از شمال به شهرستان‌های بردسکن و گناباد، از شرق به شهرستان‌های گناباد و سرایان و از جنوب و غرب به شهرستان طبس محدود می‌شود.

این شهرستان در سال ۱۳۲۹ پس از افزایش تعداد شهرستان‌های استان خراسان از ۷ شهرستان به ۱۱ شهرستان، همزمان با شهرستان‌های نیشابور، کاشمر و درگز تأسیس گردید. شهرستان فردوس در ابتدا مشتمل بر بخش‌های مرکزی، طبس و بشرویه بود. در سال ۱۳۳۵، بخش طبس از شهرستان فردوس جدا شده و به صورت شهرستان درآمد و همچنین بخش سرایان نیز از بخش مرکزی جدا شده و به یک بخش مستقل تبدیل شد. پس از تقسیم استان خراسان به سه استان در سال ۱۳۸۴، بخش سرایان از این شهرستان جدا شده، به شهرستان تبدیل و به استان خراسان جنوبی ملحق گردید. تا سال ۱۳۸۶، شهرستان فردوس متعلق به استان خراسان رضوی بود که در این زمان طی مصوبه دولت به استان خراسان جنوبی ملحق گردید. در حال حاضر این شهرستان، شامل بخش‌های مرکزی و بشرویه بوده و متعلق به استان خراسان جنوبی می‌باشد.
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۷۵، جمعیت این شهرستان با احتساب بخش سرایان ۸۶٬۶۲۵ نفر بوده که پس از انتزاع بخش سرایان و بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، جمعیت آن بالغ بر ۶۳٬۴۹۷ نفر بوده است. شهرستان فردوس، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور است که از ۱۸۰ اثر تاریخی شناسایی شده در آن، تاکنون ۳۵ اثر به ثبت آثار ملی رسیده‌اند.
این شهرستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و عدم وجود توده‌های مرطوب و کوهستان‌های مناسب و به علت مجاورت با دو کویر مرکزی و نمک دارای آب و هوای صحرایی، خشک و کم‌باران می‌باشد. میانگین میزان بارندگی این شهرستان در حدود ۱۵۵ میلی‌متر در سال است. این شهرستان به لحاظ وسعت زیادش از نظر آب و هوایی دارای دو منطقه متفاوت است:
-مناطق کوهپایه‌های شمالی که معمولاً دارای زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های معتدل می‌باشد که شهرهای فردوس و اسلامیه تقریباً در این ناحیه قرار دارند و علت وجود این آب و هوا عمدتاً کوهستانی و مرتفع بودن آن است.
-قسمت روستاهای داخل کویر بخش بشرویه، این منطقه دارای تابستان‌های فوق العاده گرم و خشک می‌باشد به طوری که در اغلب ساعات روز درجه حرارت در بخش بشرویه متجاوز از ۴۰ درجه سانتی گراد می‌شود. متوسط بارندگی در این ناحیه ۱۰۰ میلی متر در سال است. یکی از مشخصه‌های آب و هوایی منطقه کویری بشرویه اختلافات زیاد درجه حرارت بین روز و شب است که این اختلاف گاه به ۲۳ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.

قائنات

شهرستان قائنات شمالی ترین شهرستان استان خراسان جنوبی می‌‌باشد. این شهرستان از شمال به خواف و گناباد، از غرب به فردوس و از جنوب به بیرجند محدود شده و از جانب شرق مرزی به طول تقریبی ۱۳۰ کیلومتر با کشور افغانستان دارد. مساحت این شهرستان بالغ بر ۱۷٬۷۲۲ کیلومتر مربع می‌باشد. مرکز این شهرستان شهر قائن بوده و براساس آخرین تقسیمات کشوری مشتمل بر ۵ بخش و ۱۳ دهستان بوده و ۳۷۳ روستا و ۱۲۹۳ آبادی خالی از سکنه دارد. رشته کوه قهستان در غرب و شاسکوه و آهنگران در شرق آن سر به آسمان سوده و بلندترین قله منطقه کمر سرخ با ۲۸۴۲ متر در نیم بلوک و پست ترین نقطه با ۶۱۰ متر در پترگان قرار دارد.
مراتع قائن از نوع متوسط است و در آن گیاهان دارویی گوناگون، جنگلهای تنگ، پسته کوهی، بنه، قیچ و بادامشک دیده می‌شود. در شهرستان قائن خصوصاً در منطقه شکار ممنوع شاسکوه، قریب به ۵۹ گونه پرنده ، ۲۵ نوع پستاندار و ۱۷ گونه از خزندگان و دوزیستان منحصر به فرد زندگی می‌کنند. در این خطه، رودخانه های با اهمیتی همچون رود شور، رود مرادنشاه، رود بیهود، افین و آهنگران جریان دارند. گندم، جو، چغندر، پسته و خصوصاً زعفران و زرشک از محصولات کشاورزی این شهرستان می‌باشند.
چنانچه تذکره نویسان و مورخان نقل کرده اند منطقه قائنات با تاریخی سی هزار ساله یکی از اولین خاستگاه های تمدن خراسان است. فخرالاسلام پیدایش قائن را به عصر قابیل پسر آدم نسبت داده و در فرهنگ دهخدا بنای اولیه شهر قائن به سام بن نریمان و در احیاء الملوک به کی لهراسب پدر گشتاسب منسوب شده است این سخنان اگر چه از اعتباری علمی برخوردار نیستند اما بازگو کننده قدمتی هستند که چون غباری از روزگاران دور بر سنگ سنگ این شهر نشسته اند در سفرنامه ی سرپرسی سایکس آمده در ۳۲۸ قبل از میلاد ۱۳ هزار نفر از مدافعان شهر قائن به مقابله با لشکر انبوه اسکندر در آمدند. دکتر بلووگلدسمید اعتقاد دارد که قلعه کوه قائن در عهد هخامنشیان همان کاخ سلاطین قهستان یا آرتاگوانا بوده است. قائن در عصر زمانداران ساسانیان نیز از مراکز مهم قدرت و از معدود شهرهای استراتژیک ایران به شمار می آمده است. مورخان بسیاری در کتب خویش از قائنات نام برده اند. اصطخری از قائن به عنوان مرکز قهستان نام برده و مذهب آن خطه را شیعه ذکر کرده و جیهانی در ۳۷۵ هجری از سه دروازه شهر به اسامی درکون، درکلاوج و درزقان استخر نام برده است. ناصر خسرو قبادیانی در سال ۴۴۰ وارد قائنات شده و قائن را چنین توصیف نموده:
“قائن شهری بزرگ و حصین و گرد آن خندقی و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ است که در خراسان از آن بزرگتر ندیدم”.
مارکوپولوی ونیزی هوای قائن را در نهایت اعتدال دانسته و یاقوت حموی و عبدالله محمد بن احمد مقدسی آنجا را بندر خراسان و خزانه کرمان معرفی کرده اند. قائن در جریان تندباد ایلغارهای تاریخی صدمه چندانی ندیده است و چنانکه نقل شده در ۷۷۳ هجری امیرتیمور در حوالی قائن اردو زد، لیکن به فضل و درایت حاکم شهر بدون جنگ و خونریزی از کنار آن گذشت. در عصر صفویه نیز به سال ۱۰۰۲ هجری شاه عباس صفوی از قائن دیدن نمود و سالها بعد در زمان سلسله زندیه هنگامی که لطفعلی خان زند از کرمان گریخت و به قائن آمد در آنجا از وی پذیرائی شد. قائنیان در بازگشت نیز تعدادی سوار جهت جنگ با آقامحمد خان قاجار در اختیار وی قرار دادند. من حیث المجموع تاریخی و حوادث تاریخی قائن چنان گسترده و بسیط است که در این مختصر نمی گنجد. در پایان به سخن دکتر ژوزف انگلیسی اکتفا می کنیم که قائن را از مناطق آباد خراسان و قرار گاه مردان دلیری می دانسته که از راه شمشیر زنی و کمان کشی روزگار گذرانده اند.

نهبندان

شهرستان نهبندان یکی از شهرستان‌های استان خراسان جنوبی واقع در شرق ایران است. مرکز آن شهر نهبندان است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۵۹٬۷۹۹ نفر بوده که از این میزان ۱۹٬۷۷۶ نفر در مناطق شهری و ۳۸٬۶۹۸ نفر در مناطق روستایی ساکن هستند و ۱٬۳۲۵ نفر نیز به صورت عشایری زندگی می‌کنند.

بیرجند

بیرجند از تاریخی ترین و مهم ترین مناطق استان خراسان جنوبی به شمار می آید. این منطقه دربرگیرنده شاخص ترین بناهای معماری، باغ های قدیمی و حمام های تاریخی است که قدمت بیشتر آنها به دوره قاجاریه و زندیه باز می گردد. از شاخص ترین بناهای تاریخی بیرجند؛ ارگ کلاه فرنگی در حاشیه خیابان شهید مطهری را می توان نام برد که در شش طبقه و به سبک زیگورات ساخته شده است. در این ارگ؛ شاهد لایه های متعدد تمدنی بر روی هم هستیم و این ویژگی؛ برای علاقه مندان تاریخ و باستان شناسی بسیار اهمیت دارد. یکی دیگر از مهم ترین جاذبه های تاریخی شهر بیرجند؛ محور فرهنگی تاریخی “چهار درخت” است که از مدرسه شوکتیه آغاز و به مسجد جامع عاشورا ختم می‌شود و تنها در حاشیه همین کوچه بیش از بیست اثر تاریخی ثبت شده‌ در فهرست آثار تاریخی قرار دارد که هر یک دارای ویژگی های خاص معماری است. این محور چندین مدرسه، خانه، حسینیه، مسجد و آب انبار را در خود جای داده ‌است.
مسجد چهار درخت؛ در محل میدان چهار درخت (قدیمی ترین میدان بیرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. مجموعه باغ و عمارت های اکبریه بیرجند نیز شامل: باغ، عمارت، سردرب ورودی، اصطبل، حمام، خمخانه، تالار تشریفات، استخر و… است. مهم ترین بخش این بنا؛ کوشک آن است که در سه طبقه و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. نمای خارجی این بخش دارای تزیینات آجرکاری با زره های هندسی شبیه بناهای دوره زندیه شیراز است. بخش مرکزی این بنا که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به موزه باستان شناسی و مردم شناسی تبدیل شده است.
در اسناد مکتوب نام بیرجند نخستین بار در کتاب معجم‏ البلدان، قرن هفتم هجری قمری آمده که این شهر را از زیباترین بلادهای قهستان معرفی کرده ‌است. همچنین سیاحان و مورخانی چون مارکوپولو، یاقوت حموی، مقدسی، حمدالله مستوفی و حافظ ابرو در کتابهای خود از این شهر یاد نموده‌‏اند.
شهرستان بیرجند دارای آثار و دیدنی های فراوانی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
غار چنشت (جنوب شرق بیرجند)،
امام ‌زاده زید بن موسی‌ (روستای آفریز بیرجند)،
آبشار گیوک (روستای گیوک  کیلومتر ۵ جاده کرمان)،
آبشار چهارده (کیلومتر ۵ جنوب شرقی شهر)،
ارگ کلاه فرنگی (بیرجند)،
قلعه پائین شهر (بیرجند)،
عمارت اکبریه (بیرجند)،
عمارت شوکت آباد (شوکت آباد، کیلومتر ۵ جاده زاهدان)،
عمارت رحیم آباد (بیرجند)،
مدرسه شوکتیه (بیرجند)،
مقبره ابن حسام (شهر  خوسف، کیلومتر ۳۵ جاده کرمان)،
مسجد جامع خوسف (شهر خوسف، کیلومتر ۳۵ جاده کرمان)،
قلعه فورگ (روستای فورگ، کیلومتر ۸۰ جاده زاهدان)،
غار جنشت (روستای جنشت، کیلومتر ۶۰ جاده زاهدان) و
آرامگاه حسام الدوله (بیرجند).

درمیان

درمیان از جمله شهرستان مهم استان خراسان جنوبی است که به دلیل مناسب بودن آب هوا، از تراکم جمعیتی بالاتری نسبت به مناطق مجاور برخوردار است. آب و هوای این شهرستان معتدل و متمایل به سرد و خشک است.
در این شهرستان رودخانه های فصلی زیادی وجود دارد که مهم ترین آنها “رود درمیان” می باشد. سرچشمه رود شور بیرجند از این بخش می باشد که قبل از ورود به شهر بیرجند، قسمتی از نواحی غربی درمیان را مشروب می‏سازد.
اقتصاد شهرستان درمیان صرف نظر از کشاورزی و دامداری از طریق قالیبافی می‏باشد. قالیبافی در دهستان قهستان به ویژه روستای درخش، سابقه طولانی دارد.

سرایان

شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع است. شهرستان سرایان از غرب به شهرستان فردوس، از شمال به بخش کاخک شهرستان گناباد، از شرق به بخش سده شهرستان قائنات، از جنوب و جنوب شرق به بخش خوسف شهرستان بیرجند و از جنوب غربی به بخش دیهوک شهرستان طبس محدود می‌‌شود.
این شهرستان تا سال ۱۳۸۴، جزء بخش‌های سه‌گانه شهرستان فردوس بود که در این سال به صورت شهرستان مستقل درآمد و به استان خراسان جنوبی ملحق شد.
شهر سرایان، مرکز شهرستان سرایان، در ۵۸ درجه و ۳۱ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و۵۱ دقیقه عرض شمالی، در ۱۶۰ کیلومتری مرکز استان (شهر بیرجند) و در دشتی هموار در حاشیه کویر و در دامنه جنوب غربی رشته کوه زابری معروف به شتران قرار دارد.
جمعیت شهرستان سرایان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۳۵٬۴۵۹ نفر می‌باشد. از این میزان جمعیت، ۲۱٬۹۴۰ نفر در مناطق شهری و ۱۳٬۴۹۸ نفر در مناطق روستایی ساکن می‌باشند.
آب و هوای این شهرستان نسبتاً معتدل و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های خشک است.

سربیشه

شهرستان سربیشه به مرکزیت شهر سربیشه، یکی از شهرستان‌های استان خراسان جنوبی است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۳۹٬۴۶۱ نفر بوده که از این میزان ۹٬۵۴۱ نفر در مناطق شهری و ۲۹٬۹۰۱ نفر در مناطق روستایی ساکن می‌باشند.
از جمله دیدنی های این منطقه می توان به موارد زیر اشاره نمود:

-مسجد بزرگ چهارده معصوم
-مسجد گنجی
-مسجد پخت
-خانه یاوری
-قلعه کهنه سربیشه
-مجموعه عمارت و باغ مود
-چنشت روستایی با خصوصیات ویژه
-غار چنشت و چهل چهل چاه
-روستای ماخونیک
-قلعه گزدز
-قلعه گلندر
-مدرسه شوکتیه
-غاربرادو

منابع:
jjtvn (dot) ir