ویژگیهاى ساخت کالبدى شهرهاى ایرانى – اسلامى

شهرهاى ایران در دوره‏هاى پس از اسلام ابتدا با همان شکل اولیه به حیات خویش ادامه دادند. کهندژ شارستان و ربض که به عنوان اجزاى اصلى شهرهاى ایرانى زمان ساسانیان در ساخت‏ شهرها پدید آمده بودند در سالهاى اولیه نیز اجزاى شهرهاى اسلامى را تشکیل می دادند. بتدریج ‏برطبق ویژگیهایى که شهرنشینى و شهرسازى پس از حاکمیت اسلام دارا شد تغییراتى در ساخت ‏شهرها صورت گرفت. «توسعه شهرنشینى باعث گسترش حومه (ربض) شهرها شد، این حومه‏ ها که در زمان ساسانیان از مهاجران و روستاییان ساکن در آنها تشکیل شده بود، از نظر شهرى تکامل ‏یافته و داراى فضاها و نهادهاى شهرى شده و اهمیت‏ بیشترى نسبت‏ به شارستان پیدا کرد.»بازارها که قبلا در نزدیکى دروازه‏ هاى شهر جاى داشتند از یک طرف در امتداد راه هاى اصلى که به مرکز شهرها ختم می ‏شد و از سویى دیگر در امتداد راه ها و جاده ‏هاى اصلى که به بیرون شهر ادامه داشت گسترش یافتند و داراى فضاها و عناصر داخلى و شهرى شدند. هر قسمت و فضایى به عرضه یا تولید کالاهایى خاص اختصاص یافت و کاروانسراها و انبارهایى نیز براى جوابگویى به نیازهاى جدید ایجاد شد. مساجد و بویژه مسجد جامع مرتبط با بازار از نظر فضا، و در نزدیکى ارگ (در مرکز قدیمى شهر) و یا در ربض ساخته شد. از بازارها که ستون فقرات شهر را تشکیل می ‏دادند کوچه‏ هایى چون خط سیرهاى ثانوى جدا مى‏شدند. علاوه بر کاروانسراها، گرمابه‏ ها، مدارس و انبارهاى غله، آب‏انبارها، قهوه ‏خانه‏ ها و فضاهاى دیگر شهرى در نزدیکى ستون فقرات جاى گرفتند. این شکل حیاتى به گفته‏اى، نمایشگر وحدت دینى، سیاسى، اقتصادى و اجتماعى جامعه سنتى است. مساجد که مهمترین ویژگى را نصیب شهرهاى اسلامى کردند به عنوان ملاک تمایز شهر از «ده‏» در شهر جاى گرفتند و همراه با ارگ و بازار، عناصر سه‏ گانه ساخت‏ شهرهاى اسلامى را تشکیل دادند. «با انتقال حیات و جنب‏ و جوش شهرها از شارستان به حومه که محل سکونت و کار بازرگانان، کسبه و پیشه‏ وران نیز بود، شهرسازى رشد و گسترش یافت و شهرهاى ایرانى رنگ و بوى اسلامى به خود گرفتند. تقسیم شهر به اجزاى مشخص کهندژ، شارستان و ربض جاى خود را به مراکز دیوانى و نظامى، مراکز مذهبى، بازارها و محله‏ هاى شهر دادند.»

فرستنده : خانم مهندس مهناز اکبری