عناصر اصلى شهرهاى اسلامى – ایرانى

عناصر و اجزایى که در شهرهاى کهن ایران وجود داشته‏ اند داراى نوعى ارتباط متقابل فضایى یکپارچه و به هم پیوسته بوده ‏اند. در شهرهاى اسلامى فضاهایى مانند مسجد جامع، بازار، مرکز حکومت، فضاهاى مسکونى و… ضمن آن که هر کدام جا، مرتبه و شخصیت‏خاص خود را در سلسله‏مراتب فضاهاى شهرى حفظ کرده و به ایفاى نقش خود مى‏پردازند، با هم مجموعه واحدى را پدید مى‏آورند که شهر را از نظر فضا واحدى منسجم و به هم پیوسته نشان مى‏دهد. عناصر اصلى مجموعه شهرى در شهرهاى اسلامى عبارتند از:

ارگ و بارو – ارگ مجموعه ‏اى از ساختمانها و تشکیلات و سازمان حکومتى شهر را در خود جاى مى‏داده و مقر حاکم بوده است. ارگ در ارتباط فضایى با بازار و مسجد جامع قرار داشته است. این خصوصیات در آثار به جاى مانده بسیارى از قسمتهاى قدیمى شهرها قابل مشاهده است. در «سمرقند» و «بخارا» ارگ شهر، خود بخشى از قلعه بوده و در مجاور مراکز اقتصادى و مذهبى قرار داشته است. «اساسا پس از ظهور اسلام بقایاى نظام شهرى کهندژى و شارستانى بتدریج از میان برداشته مى ‏شود و شهر با مفهوم اسلامى آن که متعلق به تمام اقشار و طبقات اجتماعى است‏شکل مى‏گیرد. ارکان عمده شهر شامل دارالخلافه، دارالحکومه یا دارالاماره به جاى کهن دژ ظاهر شده و سپس با ایجاد قصر امرا و پادشاهان مجموعه ‏اى به نام ارگ را پایه‏ ریزى مى‏کنند که در فاصله‏ اى با مسجدجامع و بازار سه رکن اساسى شهر را به وجود مى ‏آورند و در محدوده مرکزى شهر قرار مى‏ گیرند. در این میان ارگ به عنوان عنصر سیاسى از سایر عناصر جدا شده و با ایجاد حصار و بارو در اطراف آن به صورت کانون اصلى شهر تجلى مى‏کند. بخش دوم شارستان از نظر شکل‏یابى با دوره‏ هاى قبل از اسلام تفاوتى ندارد ولى از نظر محتوا کاملاً متفاوت است. عناصر فرهنگى – مذهبى، بازار و محلات در این بخش قرار دارند. اصناف، پیشه‏ وران و اکثر طبقات و قشرهاى مختلف مردم در این بخش زندگى مى ‏کنند.»

فرستنده : خانم مهندس مهناز اکبری