سیر تحولات شهر سازی در دنیا-تمدن سومری

اورکلدانیان

نتیجه حفاری های انجام شده در خرابه های دوره ایزین-لارسا که به خوبی در برابر فرسایش حفاظت شده˛ و از آثار باستانی مربوط به حدود ۱۷۰۰ ق.م. می باشد در کتاب بی نظیر سر لئوناردوولی “اورکلدانیان” آمده است. در این دوره اور شکل و ساخت اصلی خود در عهد سلسله سوم را حفظ نموده˛ “نتیجه حفاریهای انجام شده در این محل نشان می دهد که اور در تمامی جوانب نمونه ای بارز از یک پایتخت سومری در پهنه گسترده ای از خلیج فارس تا ماری در میانه راه فرات می باشد”.

شهر اور در عهد سلسله سوم دارای سه بخش اصلی بوده است: شهر باستانی با دیواری در اطرافش˛ تمنوس یا منطقه مذهبی و شهر بیرونی. شهر محصور با شکلی نا منظم و بیضی مانند˛ حدود ۴/۳ مایل طول و نیم مایل عرض داشته است. این بخش بر روی تپه ای قرار داشته که از بقایای خرابه های قدیم به وجود آمده بود. فرات در کناره غربی آن در جریان بوده و یک کانال قابل کشتیرانی در شمال و شرق شهر وجود داشت. دو بندر در شمال و غرب شهر˛ لنگرگاهی امن و مطمئن به وجود آورده و احتمالاً یک کانال فرعی نیز از وسط شهر عبور می کرده است.

حصار شهر اساساً همان حصاری بود که در عهد سلطنت ۱۸ ساله اور-نمو موسس سلسله سوم˛ ساخته شده بود. سرلئوناردوولی آن را چنین توصیف می کند “این حصار که در ارتفاع ۲۶ فوتی سطح دشت واقع شده بود˛ حکم دیوار حایل تپه ای را داشت که بناهای شهر بر روی آن ساخته شده بود. بارو از خشت خام ساخته شده بود و در هیچ نقطه ای ضخامت پایه آن را از ۷۷ فوت کمتر نبوده است. آثار دیوار مخصوصی که از آجر پخته ساخته شده و بر فراز بارو قرار داشت˛ هنگام حفاری های آزمایشی از بین رفته است˛ اما به دلیل وجود آجرهای بسیار بزرگی که در ساختمان آن به کار رفته می توان تشخیص داد که بنایی بس استوار بوده است”.

تمنوس بیشتر فضای بخش شمال غربی شهر را اشغال نموده بود. به جز بندر˛ تمنوس تنها فضای باز شهری را شامل می شد˛ هر چند که این فضا مختص کاهنین و اعضای خانواده سلطنتی بود. طرح تمنوس مربوط به عهد بخت النصر (۶۰۰ ق.م.) می باشد˛ در این دوره طرح نسبتا نا منظم شهر بر اساس شبکه ای شطرنجی انتظام یافته و سایر مناطق شهری در درون حصار˛ به صورت محلات مسکونی با تراکم بالا ساخته شده بود. بخش اعظمی از یکی از این محلات که در جنوب شرقی تمنوس قرار دارد˛ حفاری شده است. چنین به نظر می آید که این محله مسکونی یکی از قدیمی ترین محلات شهر می باشد. “در این محل در طول صدها سال ساختمان هایی بنا و پس از تخریب بر روی هم انباشته شده اند و سکویی برای ساختمان بعدی به وجود آورده اند˛ چنانکه در حدود ۱۹۰۰ سال ق.م. تپه ای بسیار مرتفع تر از سطح دشت را به وجود آورده بودند”.

چنین به نظر می رسد که این خانه ها به ثروتمندان تعلق نداشته بلکه متعلق به طبقه متوسط جامعه بوده است. نه تنها اندازه بلکه طرح و نقشه ساختمان نیز بر اساس امکانات موجود فضایی و ابزار موجود صاحب ملک تغییر می یافته است. اما به طور کلی ساختمان ها بر اساس یک نقشه کلی ساخته شده اند.

ساختمان این خانه ها بسیار پیچیده تر و تناسب آنها بسیار بیشتر از آن چیزی بود که وولی انتظار داشت. او تصور می کرد که تنها ساختمان هایی یک طبقه˛ ساخته شده از خشت خام و صرفا دارای ۲ الی ۴ اتاق بیابد˛ ولی وی به ساختمان هایی دو طبقه با دیوارهایی از آجر پخته در طبقه پایین و خشت خام در طبقه بالا دست یافت_ در حالی که گچ و دوغاب آهک تفاوت مصالح را می پوشانید. در بعضی از این خانه ها ۱۳ الی ۱۴ اتاق پیرامون یک حیاط مفروش مرکزی که هوا و نور خانه را تامین می نمود وجود داشت. به گفته وولی این شهر مشخصا شهری بزرگ بوده است و وضعیت پیشرفت زندگی در آن ثابت می کند که سنت های تمدنی باستانی را به میراث برده است.

در مناطق بسیار متراکم شهری˛ با خیابان های باریک˛ شلوغ و کثیف و در نتیجه خطرناک˛ خانه های حیاط داری که به نیاز محرمیت خانواده پاسخ می گفتند به وجود آمدند. مشابه امروزی این خانه ها همان خانه های حیاط دار درون گرا هستند. این نوع خانه ها علی رغم تراکم بالا˛ محرمیت را نیز فراهم می آورند˛ کاری که خانه های معمول برون گرا قادر به انجام آن نیستند. علاوه بر این خانه های حیاط دار در منطقه بین النهرین˛ مصر و دره سند و سپس در یونان و مناطق و نواحی گرمتر امپراتوری روم˛ تهویه طبیعی هوا را سبب شده و محیط سردتری را به وجود می آورند.

نظم و آراستگی پیشرفته اتاقها و سرویس کافی این خانه ها خود نشانگر یک فرآیند تکاملی طولانی بود. اما این خانه ها در مجموع به گونه ای در کنار هم قرار داده شده اند که می توان آن را نتیجه رشد روستاهای بدوی دانست و ادعا کرد که هیچ نظام شهرسازی در ایجاد این طرح دخیل نبوده است. به این تکامل طبیعی و بدون برنامه یک شهر با منشا روستایی˛ اصطلاحا رشد ارگانیک گفته می شود. رشد ارگانیک نشان دهنده یکی از گسترده ترین جریانات متقابل فعالیت انسانی در ایجاد و رشد مجتمع های زیستی در طول تاریخ می باشد. جریان دیگر که منشا ایجاد تعداد بسیار کمی از شهرها است و آغازی بس جدیدتر دارد˛ شهرهای از پیش طراحی شده است. رشد ارگانیک حداقل تا همین اواخر بر گسترش بدون کنترل دلالت داشت. گواینکه ممکن است شهرهای با رشد ارگانیکی نیز داشت که طرح اولیه آنها از پیش تعیین شده باشد. شهرهایی که در اثر تصمیمی در مکانی خاص ساخته شده˛ شاهدی بر این مدعا هستند و شهرهای بسیاری در طول تاریخ بدین ترتیب به وجود آمده اند.

رشد ارگانیک موجب تنوع مناظر سیمای شهر بوده˛ که به احتمالی بیش از همه در شکل شهری قرون وسطی متجلی شده است. این طرح های شهری علی رغم بافت پر پیچ و خم و گیج کننده و به ظاهر غیر منطقی گذرهای خود˛ به روشنی با یک الگوی طبیعی توصیف ناپذیر تطابق دارند.

منبع: تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی (جیمز موریس)

فرستنده: خانم مهسا خدری