سیر تحولات شهرسازی در دنیا (عصر برنز)

همانطور که پروفسور چایلد در کتاب “انقلاب شهری” می گوید قبل از شرح دگردیسی جوامع روستایی و بدوی به اولین شهرها بین ۳۵۰۰ الی ۳۰۰۰ سال ق.م. تعریفی از شهر مورد نیاز است. گیدئون اسجوبرگ شهر را به عنوان “جامعه ای با تراکم و جمعیتی قابل ملاحظه معرفی می کند که متخصصان مختلف غیر کشاورز از جمله قشر برگزیده و با سواد را در خود جای می دهد”.

دو رکن حیاتی و لازم تحقق انقلاب شهری در این تعریف نهفته است. اولا تولید طعام مازاد قابل ذخیره و سایر مواد اولیه توسط بخشی از جامعه به منظور حمایت فعالیت های صاحبان حرف دیگر˛ ثانیا نوعی خط که بدون آن ثبت دائمی وقایع امکان پذیر نبوده و تکامل ریاضیات و نجوم و سایر علوم نیز میسر نمی باشد.

در طول هزاره چهارم قبل از میلاد ملزومات تکنولوژیکی کافی برای انقلاب شهری یا اختراع و یا کشف شده بود. مامفورد می گوید:” تا آنجا که اطلاعات کنونی نشان می دهد˛ کشت غله˛ گاو آهن˛ چرخ سفالگری˛ قایق بادبانی˛ دستگاه بافندگی˛ استخراج فلزات˛ ریاضیات تجریدی˛ مشاهدات نجومی دقیق˛ تقویم و خط و سایر ابزار تبادل مفاهیم با شکل پایدار آن˛ همگی کم و بیش در حدود هزاره سوم قبل از میلاد به وجود آمدند”.

عامل حیاتی برای تحقق انقلاب شهری تولید طعام مازاد بود. تا آنجا که معلوم است تحقق چنین امری برای اولین بار در جلگه های آبرفتی دجله و فرات میسر شد. بین چهار الی سه هزار سال قبل از میلاد و شاید هم قبل از آن بعضی از جوامع روستایی در مناطق پشت دجله و فرات رشد کرده بلکه ساخت آنها نیز تغییر یافت. این سیر تکامل در شهرهای سومری هزاره سوم قبل از میلاد بادهها هزار سکنه˛ ساخت مدبرانه نواحی آن˛ سازمان طبقاتی سیاسی و نظامی و تکنولوژی پیشرفته و معاملات تجاری وسیع آن˛ به اوج شکوفایی خود رسید.

کشاورزی در جلگه های آبرفتی به آبیاری بستگی داشت که نخست به شکل ابتدایی و سپس با استفاده از کانال های بزرگ و سدهای خاکی که با ظهور شهرها به وجود آمد انجام می شده است. سرزمینی که بعدها سومر نامیده شد˛ فاقد سنگهای ساختمانی و منابع معدنی و حتی چوب (به جز تنه های درختان خرما) بود. آب و هوای آن گرم و خشک بوده و رودخانه های آن چون رود نیل از طغیان موسمی برخوردار نبودند. علی رغم تمامی این مشکلات این سرزمین دارای فرصت و موقعیت عالی بود.

زمان دقیق ظهور اولین سکونت گاهها در این جلگه آبرفتی مشخص نیست. گراهام کلارک می نویسد که “اولین سکنه مشخص این منطقه˛ ساکنان دهکده العبید می باشند که بر تپه یا جزیره ای در دره فرات سکونت داشته اند”. این مردم برای اولین بار در حدود پنج هزار سال قبل از میلاد در مشاهدات باستان شناسی ظاهر می شوند. از آن زمان تا حدود ۲۷۵۰ سال قبل از میلاد زمانی که سارگون شهر آکد در نزدیکی بابل را به عنوان پایتخت ایالات متحده سومر بنا نهاد سکونت گاههای مهم شهری اکثرا به صورت دولت شهرهای مستقل بوده اند و حداقل یازده ایالت شهر از جمله˛ وارکا˛ لارسا˛ کیش و نیپور زمانی حامی سلسله ای مستقل و گاه در حال جنگ بوده اند. پس از سقوط سلسله آکد شهر اور در طول حکومت سلسله سوم از سال ۲۱۱۰ تا ۲۰۱۵ ق.م. به پایختی رم برگزیده شد. اور به دلیل اهمیت آن به عنوان پایتخت سومر در این عهد و همچنین وسعت بیشتر حفاریها در آن˛ بارزترین نمونه یک شهر سومری است. شهر اور در نیمه راه میان بغداد و محل کنونی دهانه خلیج فارس واقع شده بود. اور در عهد سلسله سوم در ساحل فرات (که اکنون در ده مایلی غرب در جریان است) واقع بوده و تنها چند مایل با دریا فاصله داشته است.

قبل از توصیف شهر اور˛ توضیح مختصری در مورد چگونگی به وجود آمدن “تل” چه در بین النهرین و چه پس از آن لازم است. ریشه لغت تل به دوره قبل از اسلام برگشته و به تپه های کاملا مشخصی که در اثر سکونت انسان به وجود آمده و ویژگی باستانی ایران˛ عراق˛ فلسطین˛ ترکیه˛ جنوب روسیه و چند نقطه از اروپا است اطلاق می شود. اکثر این تپه ها اخیرا نیز مسکون بوده اند و به هر صورت آنها نتیجه اشغال مکان در طول چند هزاره می باشند. از این میان می توان از اربیل (اربلای قدیم) و کرکوک که هنوز مسکون می باشند˛ یاد کرده و به گفته گلاین دانیل احتمالا باید گفت که زندگی بر روی آنها جریان دارد. این مکانها کم و بیش به طور مداوم از زمانهایی بس دور تا کنون و احتمالا برای شش الی هشت هزار سال مسکون بوده اند.

تل در اثر ساختن ساختمان های جدید بر خرابه های ساختمان های قبلی به وجود آمده است. در بین النهرین و دره های سایر رودخانه ها اکثر ساختمان ها از خشت خام بوده و خشت پخته تنها برای ساختن حصار شهر و قصرها و معابد مورد استفاده قرار می گرفته است. طول عمر یک خانه گلین (ساخته شده از خشت خام) در بین النهرین حدودا به ۷۵ سال محدود شده و این مدت زمانی است که فرسایش اقلیمی بر اثر آب و هوا سبب فرو ریختن آن می شده است. سپس نخاله ها تسطیح می شدند تا پایه خانه جدید را به وجود آورند و بدین ترتیب سطح زمین به طرز قابل ملاحظه ای بالا می آمد. در این سیر مداوم شهر به دوباره سازی سلول به سلول خود می پرداخته است. بازسازی کامل نیز گاه پس از تخلیه و تخریب کامل شهر در یک دوره اتفاق می افتاده است. در اثر فرآیندی مشابه سطح بعضی از شهرهای کنونی نیز نسبت به سطح ابتدایی آنها افزوده شده است.

یکی از عناصر مشخصه لندن و رم در میان بسیاری از شهرهای قدیمی˛ وجود بناهای تاریخی است که طبقه اول آنها بسیار پایین تر از سطح خیابان مجاور می باشند. سر لئوناردو ولی چنین می نویسد که “پوشش موزائیک لندن دوره روم ۲۵ الی ۳۰ فوت پایین تر از سطح خیابان های کنونی شهر جدید است”. توپوگرافی تپه ای رم به گونه ای که توسط پروفسور لانچانی توصیف شده˛ حتی قبل از پایان عهد قدیم به کلی تغییر نموده بود. برای مثال تپه پائین “توسط قشری نخاله به قطر ۶ الی ۶۷ فوت پوشیده شده بود”. در مکان هایی که سکونت تداوم داشته˛ سطح خیابان نیز به دلیل استقرار پوشش جدید بر پوشش قدیم بالا آمده است و در بسیاری مواقع وجود پله ضروری می شده است و مکان هایی که طی مدتی طولانی متروک بوده˛ از گرد و غبار به طور طبیعی انباشته می شده است. لانچانی می نویسد که “اگر فوروم تراجان که توسط پیوس هفتم (۱۸۰۰-۱۸۲۳) حفاری شده هفته ای یک بار جاروب نمی شد در پایان سال با یک اینچ خاک و در پایان یک قرن توسط صد اینچ خاک پوشیده می شد”.

منبع: تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی