سیر تحول شهرسازی در مصر

تمدن مصر ظاهرا با تمدن بین النهرین قابل قیاس است چون در هر دو سرزمین رودخانه های بزرگی جریان داشته و هر دو آنها دارای دشتها و دره های حاصلخیز بوده و بنابراین امکاناتی مشابه در اختیار ساکنان آنها بوده است˛ معهذا رشد و توسعه مجتمع های زیستی در مصر در هر جهتی کاملا متفاوت با بین النهرین بوقوع پیوسته است. بنا به گفته سرلئوناردوولی و جاکوتا هاوکس “هیچ وجه تشابهی میان چگونگی پراکنش ایالت شهرهای بین النهرین که این منطقه را میان خود تقسیم کرده و آنچه که تحت حکومت واحد امپراتوری وجود داشت و حقیقتا نمی توان به آن شهر اطلاق نمود˛ وجود ندارد.” عدم وجود هر نوع آثار باستانی شهری مربوط به قبل از ۲۶۰۰ ق.م. سبب القای این تفکر اشتباه گردید که پیدایش تمدن مصر دیر زمانی پس از تمدن بین النهرین به وقوع پیوسته است. هرچند با توجه به امکانات پیشرفته تکنولوژیکی موجود که برای ساختن اهرام خئوپوس (۲۶۰۰ ق.م.) بکار رفته˛ عدم صحت این مدعا به اثبات می رسد. اکنون صاحبنظران بر وجود شهرها در مصر˛ حداقل همزمان با شهرهای سومری˛ اتفاق نظر دارند. اما این شهرها به دلایلی˛ شکلی متفاوت به خود گرفته و در نتیجه آثار مشخصی از خود باقی نگذارده اند.

احتمالا علت اصلی و تعیین کننده این امر˛ امنیت دیرباز داخلی در سرزمین مصر می باشد˛ که بدین لحاظ هیچ ضرورت اقتصادی˛ تداوم سکونت در یک مکان را به منظور بهره برداری بیشتر از سرمایه گذاری های هنگفت در دیوارهای دفاعی شهر چنانکه در بین النهرین بود˛ ایجاب نمی کرد.دلیل دوم که بی ارتباط با دلیل اول نبوده و تغییر مکان شهر را توجیه می نماید˛ آن است که فراعنه هر یک آزادانه می توانستند دوران حکومت خود را صرف ساختن مقابر خود˛ در مکانی متفاوت از اعقاب خود کرده˛ و برای زندگی پس از مرگ (که اساس مذهب مصریان قدیم بود) آماده شوند. علت دیگر کمبود آثار شهری باقیمانده در مقایسه با شهرت ساختمانهای مذهبی˛ بکارگیری تمامی منابع صنعت ساختمان و مصالح مقاوم برای ساختن مقابر و معابد می باشد. خانه های شهری مصر نیز چون بین النهرین از خشت خام ساخته شده بودند˛ اما از آنجایی که سکونت در یک مکان تداوم نداشته تل که حاصل این تداوم سکونت است˛ بوجود نیامده و بنابراین حتی اگر آثار با ارزشی نیز توسط لایه های بعدی ساختمان حفظ شده باشند˛ تشخیص مکان آنها غیر ممکن می باشد. به گفته هنری فرانکفورت “هر فرعون محلی را در نزدیکی مکان قبر آینده خویش برای سکونت انتخاب نموده و در حالی که عملیات ساختمانی هرم و معبد در جریان بود˛ بهترین ایام عمر خویش را در این محل می گذرانید. مقر حکومتی معمولا در نزدیکترین شهر واقع بود. پس از مرگ فرعون˛ این مکان تنها به کشیشانی که مسئولیت حفظ آئین و انجام مراسم مذهبی و نگهداری از مقبره را بر عهده داشتند واگذار می شد. مگر آنکه جانشین فرعون تصمیم می گرفت که مقبره خود را در همان نقطه بر پا سازد.”

بنابراین برای جلوگیری از اتلاف وقت در ساختن مقابر فراعنه˛ شهرهای مصری در یک محله و سریعا ساخته می شدند. این امر در شهر باستانی تل العمارنه که تنها بخشی از آن حفاری شده است به وضوح دیده می شود. این شهر که بین قاهره و الاقصر واقع شده˛ تنها به مدت ۴۰ سال مسکونی بوده است. شهر بر کرانه شرقی رود نیل “در مکانی که صخره های عظیم منطقه ای نیم دایره ای به طول تقریبی ۷ مایل و عرض ۲٫۵ الی ۳ مایل بوجود آورده” واقع شده است. از آنجا که فرعون اخناتون انجام اصلاحات مذهبی در پایتخت قبلی را مشکل یافت˛ به بنای شهر جدید در قسمت پائین تر رودخانه و در مکانی جدید مصمم گشت. اما دو سال پس از مر گ وی در سال ۱۳۵۶ ق.م. جانشین وی به شهر تبس و مذهب قدیم بازگشت نمود و شهر العمارنه از آن پس متروک گشت و هیچگاه دوباره مسکون نگردید.

نقشه شهر نشان دهنده توسعه ای خطی در طول نیل می باشد و سه جاده موازی که به موازات نیل کشیده شده است مناطق مختلف شهر را به هم متصل می کند. طویلترین بخش شهر ۵ مایل است و در فاصله نیم الی ۱ مایلی نیل واقع است. تقریبا هیچ اثری مبنی بر شهرسازی آگاهانه و کنترل شده در طرح شهر به چشم نمی خورد. ساختمان های عمومی و مذهبی در یک مکان مشخص قرار نگرفته اند و بنا به گفته هنری فرانکفورت «در حالی که مجموعه ای متشکل از معبد عظیم خدای آفتاب˛ کاخ تشریفاتی خارجی و نخست وزیری وجود داشته˛ قصر شمال در ۱٫۵ مایلی این مجموعه در یک سوی و پارک تفریحی در ۳٫۵ مایلی این مجموعه و در جنوب آن واقع شده است».

به گفته پروفسور فیرمن˛ در مناطق مسکونی˛ هیچ بلوک یا اینسولای مشخص و یا تفکیک مشخص اراضی وجود ندارد. چنین به نظر می رسد که ثروتمندین ترین مردم مکان خانه های خود را معمولا در حاشیه خیابان هاب اصلی که حریم آن را رعایت می کردند برگزیده و به ساختمان مشغول می شدند. سپس افراد متوسط جامعه در جاهای خالی و پشت خانه ثروتمندان به بنای مساکن خود پرداخته و بالاخره فرودستان به ساختن خانه های فشرده خود˛ بدون حفظ نظمی خاص و در هر جا که فضایی یافت می شد می پرداختند. همه نوع خانه در یک محله یافت شده و در عین اینکه مناطق حاشیه ای نیز وجود دارد ولی مشخص است که هیچ گونه منطقه بندی برای انواع کاربری ها وجود نداشته است. در جهت شرق شهر˛ دهکده کارگران که بر خلاف˛ بر اساس طرحی از پیش تعیین شده است˛ قرار دارد.

شبکه بندی شطرنجی در تل العمارنه و حتی نمونه مشابه و قدیمی تر آن˛ کاهون در ۲۶۷۰ ق.م. به غلط مهم تفسیر شده اند. چرا که نه تل العمارنه و نه کاهون هیچ یک چیزی بیش از کلبه های ساخت دست پیمانکاران برای اسکان کارگران نمی باشند˛ کارگران ماهری که خود به امر ساختن ساختمان های شهر جدید و هرم ایلوهان برای فرعون یوزتسن دوم مشغول بوده اند. هیچ مدرکی در دست نیست که بتوان ثابت نمود استفاده از شبکه شطرنجی چه در تل العمارنه و چه در کاهون چیزی بیش از وسیله ای برای سرعت بخشیدن به امر اسکان کارگران ماهر بوده است˛ در حالی که توده عظیم کارگران ساده بایستی در پناهگاه های بدون سکنی می گزیدند.

استفاده از شبکه شطرنجی برای یک بخش کوچک و نسبتا کم اهمیت  تل العمارنه نمونه ای واضح از مصالح سیاسی قرن چهاردهم قبل از میلاد می باشد- به عبارتی دیگر شهرسازی هنری عملی است. بدین ترتیب می توان بی نظمی روشن مراکز اصلی شهری و امکان رشد ارگانیک آن بر مبنایی آزاد را توجیه نمود. گواینکه ارزش شبکه شطرنجی در بنای یک شهر جدید درک شده بود˛ اجرای هر طرح شهری نشان دهنده وجود نوعی کنترل سیاسی˛ چه استبدادی و چه مردمی است که اجرای مقررات و قوانین توسط ساکنین را تضمین می نماید.

دهکده کارگری کاهون منطقه ای با مساحتی کمتر از ۲۰ آکر را در بر داشته است. این دهکده محصور در دیواری بوده که به منظور جلوگیری از خروج مردم از آن ساخته شده بوده و تنها به مدت ۲۱ سال مسکونی بوده است. مشاهدات سرفلیندرز پتری حاکی از آن است که «هر خیابان دارای یک سری خانه های هم شکل است. علی رغم عدم وجود باغ در شهر هر خانه ای هر چند کوچک مانند خانه های امروزی مصر˛ دارای یک حیاط بوده است. خانه های کارگران معمولی حداقل دارای سه اطاق و حیاط بود. در حالی که سایر خانه ها با توجه به موقعیت و وضع مالی صاحب خانه˛ دارای ۴˛ ۵ و ۶ اطاق بوده و بعضی از خانه های بزرگتر نیز دو طبقه بوده اند».

منبع: تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی (جیمزموریس)