پیدایش شهرسازی

پیدایش شهرسازی (هاراپا)

شهرهای هاراپا˛ کالیبانگان و لوتال و سایر شهرهای کم اهمیت تر از یک شکل کلی پیروی می کنند. هر یک از این شهرها دارای قلعه ای بوده اند که در غرب شهر و کاملا مجزای از منطقه شهر سفلی قرار داشته است. این قلعه ها بر سکوهایی از خشت خام بنا شده و با دیواری حصین محصور گشته اند. احتمالا این سکوها برای حفاظت در برابر خطر سیلاب و نیز حملات نظامی ساخته شده اند. گو اینکه شهر سفلی نیز دارای سیستم حفاظتی مشابهی بوده ولی مشاهدات حفاری نشان می دهد که قلعه در مواقع سیلابهای موسمی˛ پناهگاهی مناسب محسوب می شده است.

علت جدایی قلعه از شهر سفلی و نحوه عملکرد آن از جمله مسائلی است که باستان شناسان باید پاسخگوی آن باشند. اگر شهرهای هاراپا نیز چون شهرهای بین النهرین دارای رشدی ارگانیک بودند˛ می بایست قلعه در داخل شهر و احتمالا در مرتفع ترین نقطه آن واقع می شد. این بدان دلیل بود که اولا قلعه می بایستی بر روی تپه که به طور مداوم اشغال بوده بنا شده و نیز به علت داشتن دیوارهایی حصین شهر می بایستی پیرامون آن توسعه یابد (که در مواقع حمله و هجوم دشمنان مردم به راحتی و در کوتاه ترین مدت بتوانند به درون قلعه پناه برند) و در چنین صورتی تنها در یک مورد وجود قلعه در خارج از شهر را می شد استثنایی بر یک قانون کلی تلقی نمود و آن را نتیجه رشدی اتفاقی دانست. با این همه این نظریه در مورد شهرهای هاراپا˛ که صدها مایل از یکدیگر دور افتاده اند و از یک شکل کلی پیروی می کنند˛ صادق نیست. برای درک علت شکل گیری خاص این شهرها می باید به دنبال دلایلی جر صرفا اتفاق بود.

پاسخ این سوال را شاید بتوان در مدارک و شواهد دومین جنبه جالب شکل شهرهای هاراپا جست. شهر سفلی غالبا دارای شبکه شطرنجی نسبتا منظمی است و از خیابان های اصلی شمالی- جنوبی و جاده های متقاطع شرقی- غربی که به قلعه ختم می شوند تشکیل می شود. بر خلاف رشد ارگانیک یک شبکه شطرنجی به خودی خود به وجود نمی آید˛ این شکل باید آگاهانه تشکیل گشته و در محلی معین پیاده و اجرا گردد. ولی باید توجه داشت که این عمل را نمی توان شهرسازی به معنای کامل کلمه دانست. چون که نظام شبکه شطرنجی خیابان های کاهون در ۲۶۷۰ ق.م. تنها به آن دلیل که این شبکه هدفی جز ساختن سریع و ساده اردوگاه کارگران نداشته˛ به عنوان نمودی از شهرسازی مردود شناخته شده است.

اما در هر صورت در روابط منظم میان بخش های مختلف شهرهای هاراپا آنقدر شواهد کافی وجود دارد که بتوان از حادث شدن یکی از اولین شهر سازی های آگاهانه˛ اگر نه اولین آنها˛ سخن گفت. به احتمال بسیار زیاد بی نظمی های موجود در نقشه شهر سفلی موهنجودارو نتیجه بازسازی مجدد و مداوم شهر در طی قرون می باشد˛ چرا که طغیان های موسمی بازسازی های کم و بیش کامل را الزامی نموده و سبب تغییر تدریجی مسیر خیابانها گردیده است.

همانطور که تغییر تدریجی شبکه شطرنجی غیر قابل انعطاف شهرهای رومی پس از تخریب کلی یا جزئی آن و بعد از سقوط امپراتوری و بازسازی مجدد آن پس از شش قرن و یا اندی بیش˛ دلیل خوبی بر این مدعی است. جالب آنکه تکرار در تاریخ شهری حتی بیش از تاریخ عمومی دیده می شود و این تنها یکی از جنبه های جاذب آن می باشد.

اعتقاد تاریخ نویسان شهری مبنی بر استفاده از شبکه شطرنجی تنها بعنوان وسیله ای برای رسیدن به هدف انتظام بخشی کامل به یک اسکان شهری فقط مبتنی بر مطالعه شهرهای یونانی اواسط هزاره قبل از میلاد می باشد. از این سیستم در بازسازی میلتوس در ۴۷۹ ق.م. و چند نمونه پیشین دیگر استفاده شده است. این نظریه قبل از دستیابی با اطلاعات هنوز نا کامل موجود˛ در مورد شهرهای هاراپا تدوین گشته بود. اکنون مسلما چنین به نظر می آید که نه تنها هیپوداموس اهل میلتوس “پدر شهرسازی” نبوده˛ بلکه شخصی که برای اولین بار بخشهای مختلف شهر را آگاهانه و با ارتباطی طراحی شده در کنار هم قرار داد اصولا یونانی نبوده است. اگر چنین شخصی وجود می داشته˛ شاید به احتمالی کاهن ناشناسی در هاراپا و در زمانی نا معلوم بوده است.

اکنون این فرضیه که یونانیان ابداع کننده هنر (یا علم) شهرسازی بوده اند˛ بسادگی توسط اقوام متمدن تر مردود شمرده می شود. الچین این نکته را مطرح می کند که اگر تمدن هاراپا در حدود ۲۱۵۰ ق.م. ظهور یافته باشد ناگزیر باید قبول کنیم که نه تنها ایجاد شهرها که حتی انگیزه اولیه ایجاد آن نیز تحت تاثیر اقوام هند و اروپایی زبان می باشد. اگر مسئله واقعا به این صورت باشد˛ پاسخ به سوال مطرح شده و علت همگونی فرم مجتمع های زیستی هاراپا را دریافته ایم. طرح شهرها˛ متغیری است از یک نقشه مشخص از پیش تعیین شده که توسط تازه واردین به سند طرح شده است. آنها فرهنگ شهری خود را بسط داده اند همانگونه که رومی ها در عرصه امپراتوری خود و اروپایی ها در مستعمرات “دنیای نو” دست به چنین کاری زدند. سوال باقی مانده آن است که در کجا˛ چه زمانی و توسط چه اشخاصی اولین شهرهای هاراپا بنا شده است.

منبع: تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی (جیمز موریس)