سیر تحولات شهرسازی در موهنجودارو

مستند ترین مرکز تمدن هاراپا موهنجودارو است که بر کرانه راست سند و به فاصله تقریبی سه مایلی بستر کنونی رودخانه واقع شده بود. از تاریخ ابتدایی شهر اطلاعات ناچیزی در دست می باشد. به گفته الچین “به علت ته نشین شدن رسوبات آبرفتی سطح کل منطقه نسبت به عهد هاراپا ۳۰ فوت ارتفاع یافته و به علت بالا آمدن سطح آب های زیر زمینی باستان شناسان قادر به حفاری طبقات پایین این منطقه وسیع نشده اند”. تپه قلعه موهنجودارو بالاتر از سطح دشت سیل گیر واقع شده و با حصاری از آجر پخته به ارتفاع ۴۳ فوت محصور شده است. این مکان نه مقر فرماندهی حاکمی مستبد و نه نماد مذهبی غالبی مانند زیگورات در شهر اور را در بر می گرفته بلکف دارای تعدادی ساختمان برای کارهای مختلف اداری و مذهبی بوده است. این ساختمان ها شامل انباری برای نگهداری و حفاظت مازاد خوراک˛ ساختمان هایی که به عنوان ادارات دولتی و احتمالا دارای یک سالن بزرگ اجتماعات بوده اند و جالبتر از همه حمامی به عمق ۸ فوت و ابعاد ۲۳*۳۹ فوت بوده است. این حمام توسط یک ایوان و اتاق هایی در چند طبقه محصور شده و از ورقه ای قیر به عنوان عایق آب میان آجرهای پایه و آجرهای خارجی استفاده شده بود. آب این حمام به وسیله یک جوی معلق از چاه مجاور تامین می شده˛ در مورد میزان اهمیت این ساختمان استثنایی تنها می توان به حدس و گمان توسل جست. با این همه ارتباط این ساختمان با نوعی استحمام مذهبی˛ چنانکه بعدها نیز در زندگی مردم هند نقش عمده ای را داشته˛ مورد قبول عموم می باشد.

به نظر می آید که خانه های شهر سفلی نیز به همین اندازه پیشرفته بوده اند. بافت خیابانها بر اساس همان شبکه شطرنجی اصلاح شده مورد بحث بوده و ورودی های خانه ها از طریق کوچه های فرعی عمود بر خیابان اصلی تامین می شده است. شواهدی دال بر تنوع نوع خانه ها از تک اتاق های استیجاری تا خانه های بزرگ با چندین اتاق و چند حیاط وجود دارد.

خانه های بزرگتر همه درونگرا بوده و هیچ نوع پنجره و یا فضای باز دیگری به خیابان اصلی نداشته اند. در موارد بسیاری پله های آجرین دسترسی به طبقات بالای خانه و یا پشت بام های مسطح قابل استفاده را فراهم می کردند. اکثر خانه ها دارای تاسیسات بهداشتی بودند که توسط یک کانال به فاضلاب اصلی شهر که در زیر خیابان ها واقع شده و دارای دریچه های دسترسی بودند˛ متصل می شد. بعضی از حمام ها در طبقات بالا قرار داشته است. اثر سرمورتیمرویلر “تمدن سند و ماورای آن” دو تصویر بسیار جالب از تاسیسات دقیق و کاملا بهداشتی آن زمان را عرضه می کند. وی بر اساس مشاهداتش می گوید “کیفیت بالای تاسیسات بهداشتی مونجودارو˛ حتی امروزه در مناطق بسیاری از جهان مورد غبطه و آرزو است. این تاسیسات مبین سطح بالای زندگی و مدیریت صحیح دولت بوده است. خانه ها در بعضی موارد دارای سرویس در طبقه همکف و یا طبقات بالاتر می باشدکه فاضلاب آن به نوبه خود به فاضلاب اصلی شهر متصل می شود. محتمل است که انشعابی از جریان سند در سرتاسر شهر سفلی وجود داشته که به منظور تمیز نمودن مجاری فاضلاب و به عنوان یک کانال بهداشتی عمل می کرده است. تامین آب به بهره برداری از چاه های خصوصی و عمومی بستگی داشته و وضعیت اقلیمی و بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی در زمینهای آبرفتی پر منفذ ایجاد یک سیستم دفع فاضلاب را الزامی ساخته بود.

مغازه هایی در طول خیابان های موهنجودارو شناسایی شده اند. یکی از این ساختمانها احتمالا رستورانی به ابعاد ۶۴*۸۶ فوت بوده˛ که اتاقهای مسکونی مستقل آن پیرامون یک حیاط مرکزی قرار گرفته بوده اند. ویلر می نویسد “تا کنون معابد به وضوح شناسایی نشده اند˛ اما احتمالا در اثر مطالعات بعدی دو الی سه معبد در منطقه حفاری شده کشف خواهد شد” در کتاب “تولد تمدن هند” الچین تصدیق می کند که جمعیت موهنجودارو احتمالا “در حدود ۳۵۰۰۰ نفر بوده و رقمی مشابه این نیز در مورد هاراپا صادق می باشد”.

منبع: تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی (جیمز موریس)