فراموشی نفس کویر در بادگیرها

این شاهکار معماری ایرانی این روزها به بوته فراموشی سپرده شده است و هر روز اخبار نگران‌ کننده‌تری در مورد از بین‌ رفتن میراث‌های معماری می‌خوانیم و می‌شنویم.

یکی از ویژگی‌های مهم معماری قدیم شهرهای ایران، رعایت ویژگی‌های اقلیمی از سوی معماران بوده است مردم کویر در گذشته با هویت معماری ایرانی در طول سالیان متمادی توانستند به مقابله با گرما بپردازند و با ابزاری ساده از نسیم خنک کویری بهترین استفاده را ببرند اما این شاهکار معماری ایرانی این روزها به بوته فراموشی سپرده شده است و هر روز اخبار نگران‌ کننده‌تری در مورد از بین‌ رفتن میراث‌های معماری می‌خوانیم و می‌شنویم.
گرمای زیاد مناطق کویر، معماران ورزیده ابنیه مختلف را به اندیشیدن روش‌هایی برای تهویه هوا واداشته است. یکی از این روش‌های شاخص و بی‌نظیر استفاده از بادگیر در شکل‌های مختلف بوده است. در آب انبارها به این دلیل که آب راکد در یک محل دچار فساد و گندیدگی می‌شود، استوار کردن بادگیر بر فراز آنها به جهت سالم نگه داشتن آب و خنک کردن آن از ملزومات و ارکان اصلی احداث این بناها گردید تا جریان هوا را در آن برقرار سازد.
“میثم نادری” کارشناس ارشد معماری در همین رابطه می‌گوید: بادگیرها از عناصر و سمبل‌های معماری ایرانی هستند، ولی امروزه در بسیاری کشورهای خاورمیانه کپی برداری واستفاده می شوند. وی می‌گوید: توسعه شهرنشینی در ایران و تقلید شتابناک از الگوهای معماری خارجی، چنان معماری شهری ما را به بیراهه کشانده که شاید تا دو دهه دیگر اثری از ابنیه ارزشمندی که نماینده هویت معماری ایرانی است باقی نماند.
نادری اضافه می‌کند: بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری است. این دستگاه تهویه مطبوع، سالیان درازی از روزگاران دور، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است.
وی با بیان اینکه بادگیر ایرانی، اولین کولر در تاریخ بشر است، می‌گوید: اساساً کولر آبی که در جهان به نام کولر ایرانی نیز شناخته می شود، ریشه‌ای ملی دارد و کارشناسان، بادگیرهای سنتی را که از چند هزار سال پیش در کشورمان وجود داشته است اجداد کولرهای کنونی می دانند.
وی می‌گوید: بادگیرها، برج‌هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه‌ها ساخته می شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانه معدن ها برای تهویه می سازند، در خانه‌ها هوای خنک از بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین ها فرستاده می‌شود.
نادری می‌افزاید: استفاده از بادگیر از سنوات بسیار قدیم در ایران متداول بوده است بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام برحسب ارتفاع و جهت باد طراحی و اجرا شده‌اند.
این کارشناس ارشد معماری در مورد ساختار و عملکرد بادگیر می‌گوید: بادگیرها معمولاً برجک‌های کوچکی به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ وجه دیده نمی‌شود. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفع‏ تر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانه‌های کویری به نام حوضخانه بنا می‌شده‌اند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاق‌های تابستانی تشکیل شده‌اند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد گاهی اوقات تا ۵ در به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود.
وی ادامه می‌دهد: حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاق‌های تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت می‌کنند.
این کارشناس ارشد معماری می‌گوید: بادگیرها عموماً از خشت و گل ساخته می‌شده‌اند و برای محکم بودن آنها در مقابل وزش باد از تیرهای چوبی در ساختمان استفاده می‌شده است. بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته می‌شد. بادگیرها دارای منفذهای ورودی به صورت قوس‌های زیبایی بوده‌اند.
نادری می‌افزاید: نحوه کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروز کار می‏ کرده‏ اند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجمع به روی حوض آب هدایت می‌شد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر می‌شده است و سپس باد سرد وارد اتاقهای تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاق‌ها می‌شده است.
این کارشناس ارشد معماری می‌گوید: در بعضی از عمارت‌های قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضای دربسته‌ای بود و اتاقهای تابستانی منافذ و دالان‌هایی داشت مانند کانال‌های کولر که باد خنک از این دالان‌ها وارد اتاقهای خانه می‌شد و این امر در صورتی بود که اتاقهای تابستانی تعدد داشت. از استفاده‌های دیگر بادگیرها به عنوان سرد کردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک نگهداشتن آبِ آب انبارها بود.
وی می‌افزاید: برای تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری، از روش های دیگری نیز استفاده می شده است، به عنوان مثال در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان حدود ۵۰ متر فاصله دارد و با یک کانال زیرزمینی به آن مرتبط است، در بالای این کانال یک باغچه قرار دارد. بعد از آبیاری باغچه، رطوبت آن به دیوار های کانال ارتباطی نفوذ می کند و نسیم بادی را که از بادگیر به سمت ساختمان جریان دارد، خنک تر می کند، در بعضی موارد نیز روی دهانه بادگیر حصیر، سوفال یا بوته‌های خار قرار می‌دادند و روی آن آب می پاشیدند و به این طریق رطوبت و برودت‌های هوای ورودی را افزایش می دادند.
نادری می‌افزاید: اولین بادگیرها در کرمان ویزد خودنمایی کردند اما بادگیر اعظم بازار برزگ کرمان، بادگیر دولت آباد یزد، بادگیر چپقی سیرجان و بادگیرهای بندرعباس، لارستان، قشم و سیستان نیز از دیدنی‌ترین بادگیرهای ایران هستند، بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده‌اند کاریز و بادگیر و خانه‌های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است.
وی در خصوص بادگیر کرمانی می گوید: سه نوع بادگیر اردکانی، کرمانی و یزدی وجود دارد، بادگیر کرمانی ساده و تقریباً محقر است، به خانه خانواده‌های متوسط رو به پایین، اختصاص دارد. ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می آید و مصالح عمده آن، بیشتر، خشت و گل است. این نوع بادگیر را چون دو طرفه است، «بادگیر دو قلو» نیز می گویند. این بادگیر را در مسیر بادهای شناخته شده می سازند. کار این نوع بادگیر، تا حدودی، به نسبت بادگیرهای اردکانی، دقیق‌تر و ایده‌آل تر است؛ زیرا فشار باد به یک جهت، موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر می‌گردد. ضمناً بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز به صورت بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود.
در ساخت بادگیرها از توانایی‏‌های معماری ایرانی به خوبی بهره گرفته شده؛ به گونه‏ ای که بادگیرها علاوه بر آن که اهداف زیست محیطی را برآورده می‏ کنند، جزیی از ساختمان‏‌های زیبای چشمگیر نیز به شمار می‏ آیند. بادگیرها انواع مختلفی دارند، اما یک نوع از آنها منحصر بفرد است به نام بادگیر چپقی که در حال حاضر یک نمونه از این نوع بادگیر در سیرجان باقی مانده است. ای کاش حالا که دوره بادگیرها گذشته و کولر و پکیج جای آن را گرفته حداقل سعی می کردیم از باد گیرهای به جا مانده حفاظت کنیم و فکری برای نشان دادن این نماد در نمای ساختمان های خود بکنیم.
گزارش از فرزانه لشکری