مفهوم توسعه پایدار

امروزه مفهوم توسعه پایدار تقریباً یک معنای ضمنی و صرفاً زیست­ محیطی سازمان یافته نیست. بلکه سازمان ملل در یک رشته کنفرانس­ها و اجلاس­هایی که ترتیب داده بود، در آن عبارتی نظیر ” توسعه پایدار زیست محیطی”، ” توسعه پایدار اجتماعی”، ” توسعه پایدار فرهنگی”، ” توسعه پایدار کشاورزی”، ” توسعه پایدار اقتصادی” و ” توسعه پایدار سیاسی” را به کار برده شده است. این عبارت منعکس کننده یک نوع تقسیم­بندی ساماندهی شده به وسیله سازمان ملل و ساختارهای دولتی و دانشگاهی ان است ولی در دنیای واقعی و در عمل هیچ بارمعنایی ندارد. تنها یک توسعه سالم وجود دارد و آن هم توسعه­ای است که بیش از هر چیزی بر رشد اقتصادی و رقابت بین ­المللی مبتنی باشد و این توسعه هرگز پایدار نخواهد ماند، مگر آنکه تمام مولفه­های ان، عادلانه محاسبه شوند. توسعه پایدار از منطقی کارآمد برخوردار خواهد بود که پنج بعد آن (اقتصاد، محیط زیست، اجتماع، فرهنگ و سیاست) در ارتباط متقابل با هم مورد بحث و توجه قرار گیرند. با توجه به ضرورت و اهمیت توسعه پایدار که امروزه به عنوان یک الگوی مناسب برای دهه ­های اخیر و اتی ظاهر گشته است. برخی از صاحبنظران از آن تعریف­ های متعددی ارائه داده­اند که به برخی از آن­ها به شرح زیر است:

۱- برخی معتقدند توسعه پایدار توسعه­ای است که نیازهای زمان حال را بدون اینکه توانایی نسل­های آینده را در تامین نیازهایشان به مخاطره اندازد، فراهم کند. (کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه ۱۹۸۷). این تعریف شامل دو مفهوم اصلی است:

• · مفهوم نیاز ، بویژه نیازهای اساسی فقرا اولویت درجه یک را دارد؛
• · توسعه پایدار در برگیرنده ایده محدودیت هایی است که به وسیله وضعیت اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تحمیل می شود. این امر به نوبه خود حاکی از آن است که اهداف توسعه پایدار باید در هر کشوری به طور عملیاتی و خاص آن کشور تعریف شود.

با این وصف می­توان بیان داشت که توسعه پایدار به معنای حفظ تعادل میان نیازهای بشر و ارتقا شیوه زیست و حس رفاه زیست از یک سو و از سوی دیگر حفاظت از منابع طبیعی و اکوسیستم­های متعدد ی که ما و نسل آینده به آن وابسته است، می­باشد.

۲- عده­ای دیگر با لحاظ کردم مفهوم عدالت، توسعه پایدار را مفهوم جدیدی از رشد اقتصادی قلمداد کرده­اند که عدالت و امکانات زندگی را برای تمامی جهانیان و نه برای تعداد اندکی از افراد برگزیده به ارمغان می­آورد و همچنین این رشد بدون پیامدهای مخرب و نه بیش از ظرفیت منابع محدود جهان می­باشد. (رحمانی، ۱۳۷۲: ۸۲)

۳- در تعریف عام­تر توسعه پایدار به عنوان یک فرآیند، لازمه بهبود و پیشرفت است، فرآیندی که اساس بهبود وضعیت و از بین برنده کاستی­های اجتماعی-فرهنگی جوامع است. همچنین از توسعه پایدار به منزله نیروی محرکه پیشرفت متعادلی متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمامی کشورها به ویژه کشورهای در حال رشد نیز یاد شده است. (سلامی، ۱۳۷۶: ۴۴)

۴- برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد توسعه پایدار را ” پیشرفت کیفیت زندگی انسان­ها با توجه به حفظ ظرفیت­های سیستم تامین کننده حیات کره زمین” یعنی برآوردن نیازهای نسل کنونی بدون صدمه زدن به منافع کره زمین و بدون اینکه جلوی تامین نیازهای نسل آینده گرفته شود، تعریف می­کند.

۵- تعریفی با نگرش وسیعتر توسعه پایدار را بدین گونه تعریف می­کند ” نوعی فعالیت انسانی که آشکارا بقای تمامی گونه­های حیات بر روی کره زمین را در طول تاریخ، تقویت و تدوام می­بخشد” (هارتموت، ۱۳۸۱: ۳۶)

۶- بانک جهانی توسعه پایدار را چنین تعریف می­نماید: ” توسعه­ای که دوام یابد”. لمن و ککس (Leman and cox) نیز توسعه پایدار را چنین تعریف می­کنند: : توسعه پایدار روندی است که بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فن آوری به سوی عدالت اجتماعی باشد و در جهت آلودگی اکوسیستم و تخریب منابع طبیعی نباشد. (عزیزی، ۱۳۸۰: ۲۲)

۷- ولفگانگ زاکس معتقد است: ” توسعه بدون پایداری و پایداری بدون توسعه مفهومی نخواهد داشت” (گلدین ۱۳۷۹: ۶۹)

۸- مطابق با وب سایت مستقیم دولت بریتانیا توسعه پایدار به معنای کیفیت بهتر زندگی حال حاضر و نسل­های آینده است. انچه از این تعریف برمی­آیداین است که منابع با سرعتی بیش­تر از قابلیت محیط در بازافرینی دوباره آن­ها مورد بهره­برداری قرار نگیرند. چنین مفهومی از توسعه پایدار فرآیند تصمیم­سازی سازمان­ها را تحت تاثیر قرار می­دهد و بنابراین می­تواند به سوی تدوین و دست­یابی اصول و ارزش­های کسب و کار پیش رود. مواردی از این قبیل را می­توان در فراهم آوری اطلاعات، به شیوه­ای قابل دسترس برای عموم و مشارکت و دخیل نمودن جوامع و مردم که متاثر از فرآیند تصمیم­سازی هستند. یا تدوین اصول چگونگی اجرا شدن اصول کسب و کار و میزان توجه و مراقبتی که در حفاظت از محیط زیست باید اعمال نمود. این اصول همچنین می­توانند در سطوح سیاست­های دولتی اعمال شوند؛ به عنوان مثال در قوانین برنامه­ریزی برای ساختمان­ها و تکنولوژی­های سبز.

۹- مطابق با the Teachers in Development Education (TIDE) Annual report 2008 :

توسعه پایدار طیفی از مسائل مرتبط با هم را که ممکن است از طریق ۷ اصل یا بعد زیر به یکدیگر نزدیک شوند را مورد توجه قرار می­گیرد. دغدغه اول مربوط به ماهیت وابسته جهان است. که این خود منجر به ایجاد سطحی از روش­های مشارکتی از طریق تجربه شهروندمداری و نظارت شهروندی می­شود، که خود موضوع مفهوم دوم است. مفهوم سوم تا ششم در بردارنده ابعاد کلیدی دیگر توسعه پایدار می­باشند، منجر شده به بعد هفتم توسعه پایدار می­شود. نمودار زیر نشان دهنده ۷ بعد اصلی توسعه پایدار است.

۱۰- کاریو راید شش اصل را در باره توسعه پایدار عنوان می­کند:

• · اعتماد عمومی که وظیفه­ای را بر عهده دولت قرار می­دهد تا منابع محیطی را در راستای منافع عامه مردم حفظ و نگهداری کند.
• · احتیاط معتقد است که تهدیدات ناشی از صدمه جدی یا برگشت­پذیر و غیرقابل جبران وجود دارد، فقدان اطمینان و قطعیت کامل علمی را نمی­توان به عنوان دلیل اقامه نمود تا محاسبات سودمندی هزینه نسبت به جلوگیری از تخریب محیط زیست در درجه دوم اهمیت قرار گیرد.
• · عدالت بین نسلی مستلزم این است که، نیازهای نسل حاضر بدون به مخاطره افتادن توانایی نسل­های آینده برای تامین نسل­های آینده برای تامین نیازهای خودشان، برآورده شود.
• · عدالت درون نسلی بیانگر این است که تمامی مردم که اکنون در قید حیات هستند، در زمینه منتفع شدن از منابع، هم در داخل و هم بین کشورها، از حق مساوی برخوردارند.
• · مکمل بودن بر اساس آن تصمیم­ها باید در پایین­ترین سطح مناسب اتخاذ شوند، چه آن دسته از کسانی که مستقیماً از این تصمیمات متاثر می­شوند و یا به طور غیرمستقیم توسط نزدیکترین مجریان امر (هرچند برای برخی موضوعات فراملی، این مساله مستلزم قوانین و توافقات بین المللی کارآمدتری است.)
• · پرداخت آلاینده­ها که تاکید بر هزینه­های ناشی از صدمات و لطمات وارده به محیط زیست بر عهده آن دسته از کسانی است که مسبب و عامل آن بوده­اند. این امر در برگیرنده هر گونه صدمات ایجاد شده در هر مرحله از چرخه حیات یک پروژه یا تولید می­باشد. (بدری، افتخاری، ۱۳۷۵: ۱۲)

با استفاده از تعاریف به عمل آمده، نکات و ویژگی­های زیر را می­توان برای توسعه پایدار بر شمرد:

۱- توسعه پایدار یک فرآیند محسوب می­شود.

۲- توسعه پایدار مبنا و لازمه پیشرفت است. (نیروی محرکه توسعه محسوب می­شود.)

۳- توسعه­ای متوازن است. (متعدل کننده و هماهنگ کننده جنبه­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگ جامعه است.)

۴- توسعه­ای همه جانبه است (تامین کننده نیازهای حال و آینده بشر است)

۵- توسعه­ای بدون تخریب و مخاطره است.

صاحب نظران امر توسعه، سیاست­های توسعه پایدار را بر چهار رکن اصلی زیر بر می­شمارند:

۱- به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدیدناپذیر ( مانند سوخت­های فسیلی و منابع کافی)

۲- پایدار ساختن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر (مانند آب­های زیرزمینی، خاک و گیاهان)

۳- نگهداشتن حد تولید ضایعات و الودگی­ها در میزان ظرفیت و جذب محلی و جهانی (مانند گازهای گلخانه­ای، مواد شیمیایی نابودکننده اوزون و زباله­های سمی)

۴- تامین نیازهای پایه انسانی و اجتماعی (مانند دسترسی به ابزرا معیشت، حق انتخاب، مشارکت در تعیین سونوشت اجتماعی و دسترسی به محیط سالم و خدمات پایه). (زیاری، ۱۳۸۰: ۳۷۴)

بر پایه این ویژگی­ها می­توان گفت: توسعه پایدار مفهومی شکل یافته نیست، بلکه بیش­تر، فرآیند دگرکونی رابطه سیستم ­های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را بیان می­کند. پایداری در عمل معادله­ای است بین ضرورت­ های زیست­ محیطی و نیازهای توسعه. مفهوم جدید توسعه پایدار، کلی نگری است که در آن ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و دیگر نیازهای بشری را در بر می­گیرد. به اعتباری مهم­ترین جاذبه توسعه پایداری در جامع نگری آن است. توسعه پایدار براورنده نیازها و آرمان­های انسانی نه فقط در کشور و یک منطقه، بلکه تمامی مردم را در سراسر جهان در حال و آینده را در بر می­گیرد. در این مفهوم، انسان در مرکز توجه قرار گرفته است و همه پدیده­های جهانی در چارچوب قوام و دوام حیات بشر، در حال و آینده به همراهی و هماهنگی دعوت می­شوند. بر این مبنا، توسعه پایدار مفهوم گسترده­ای می­یابد که همه جوانب زندگی انسان­ها را در بر می­ گیرد و در فرآیند آن سیاست­ها در زمینه اقتصاد، بازرگانی، تکنولوژی، منابع طبیعی، آموزش، بهداشت، صنعت، سیاست، امنیت، فرهنگ، اخلاق و نظایر ان­ها به گونه­ای طراحی می­ شوند که توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست ­محیطی را تداوم بخشد.

به عبارتی جامع می­توان گفت فرآیند توسعه پایدار دو اصل ناسازگار، یعنی پایداری زیست­ محیطی و توسعه اقتصادی را به یکدیگر پیوند می­دهد. در واقع کنش میان این دو اصل به دو نوع برداشت از توسعه پایدار منتهی می ­شود: بوم محوری: که به اکولوژی جهانی اولویت می­دهد و انسان محوری: که رفاه و به زیستی انسان­ها را مقدم می ­شمرد. (بدری، افتخاری، ۱۳۷۵: ۱۳)

فرستنده : خانم مهندس ملاحت حقیقی