اقتصاد شهری

سـعـی می شـود مـساله تخـصـیص عـوامـل تـولید و توزیع درآمد واقعی مناطق شهری به طور علمی ، توضیح داده شود و یکی از رشته های تخصصی اقتصاد است که با توجه به اهمیت آن ، در این مقاله با تعریفی نسبتا کامل از اقتصاد شهری به تبیین و توضیح نظریه های مطرح شده در این زمینه می پردازیم و در ادامه نگاهی به عوامل موثر بر مدل های اقتصاد شهری در کشور های در حال توسعه می اندازیم: اقتصاد شهری یکی از رشته های تخصصی اقتصاد است که در آن اقتصاد دانان سعی می کنند با استفاده از ابزارهای اقتصادی ، مسائل و مشکلات یک منطقه شهری را مورد ارزیابی قرار دهند ، قبل از پرداختن به ماهیت و محتوای اقتصاد شهری ، ضروری است یادآور شویم تئوری های اقتصاد خرد و کلان (Micro and Macro) و هر دو برای حل و فصل مسائل و مشکلات شهری مورد استفاده قرار می گیرد .

اقتصاد کلان مسائلی مانند درآمد ، تورم ، بیکاری ، هزینه های دولتی ، صادرات و واردات را در سطح شهری توضیح می دهد . در صورتی که اقتصاد خرد مسائل واحدهای کوچک مانند کارخانه ها ، کارگاه ها و هزینه خانوارها را بررسی می کند ، اما مسائل زیادی در اقتصاد شهری وجود دارد که امکان بررسی آنها بدون در نظر گرفتن فضا (مکان) و فـاصـلـه وجود ندارد ، در حالی که تئوری های اقـتـصـاد خـرد و کـلان بـرای توضیح حقایق اقتصادی ، فاصله و فضا (مکان) را در نظر نمی گیرند . در ضمن تئوری های چندانی در اقتصاد کلان وجود ندارد که بتواند مسائلی از قبیل اشتغال و درآمد و تولید را در اقتصاد باز ، مانند شهر مورد بررسی قرار دهند . بنابراین در اقتصاد شهری سعی می شود مسـائـل تخـصـیص عـوامـل تولید و توزیع درآمد واقعی (کالاو خدمات) در داخل و بین مناطق شهری به طور علمی بررسی و توضیح داده شود . در اقتصاد شهری باید بدانیم کالاو خدمات نه تنها در داخل یک شهر، بلکه بین شهرها چگونه تولید و توزیع می شود ، علل پیدایش شهر چیست ؟ چرا شهرها رشد و توسعه می یابند ؟ آیا رقـابتـی بیـن شـهرها وجود دارد؟ درباره استفاده از زمین در شهر چگونه تصمیم گرفته می شود ، ساخت و شکل شهر چگونه است؟، حاشیه نشینی و اثرات مثبت یا منفی آن در عدم تعادل اقتصاد شهری و بسیاری از مشکلات شهری در این نوع از اقتصاد مورد بررسی قرار می گیرد. در مجموع باید در نظر داشت که در اقتصاد شهری به افراد به عنوان یک مصرف کننده یک رای دهنده در جامعه شهری ، فردی که موجب شلوغی و تراکم وآلودگی محیط می شود و بالاخره فردی که درگیر مسائل و مشکلات شهری است، نگریسته می شود. در قلمرو و نگرش های اقتصاد شهری سه نظریه مطرح است که در ادامه این نظریه ها را به اختصار توضیح می دهم :

۱ . مکان یابی فعالیت کشاورزی یا فاصله تا بازار : این نظریه یا مدل اقتصادی نخستین بار توسط یک اقتصاد دان آلمانی به نام «وان تونن» مطرح شد که بر اساس آن محصولات مختلف کشاورزی از محل تولید تا بازار فروش به نسبت فاصله ارزش گذاری و قیمت یابی می شد ، بر اساس این مدل محصولاتی که با فاصله نزدیکتر به بازار عرضه می شوند با احتساب هزینه حمل ونقل و نوع محصول سود بیشتری را عاید کشاورز می کردند، این مدل اقتصاد روستایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است

۲ . مکان یابی صنایع : در این مدل بحث در مورد مکان یابی صنایع است که با جنس خاک ، ماهیت صنایع ، واحدهای تولیدی ، حمل و نقل و بازار فـروش مـحصولات و نیز عامل انسانی (کارگر) و حجم سرمایه گذاری ها در ارتباط است . این مدل نخستین بار توسط اقتصاددان آلمانی به نام «آلفرد وبر» پیشنهاد شد که بر اساس آن محصولات صنایع و مکان استقرار صنایع با توجه به عوامل فوق محاسبه شده و به حداکثر سود می رسید که فاصله تا بازار فروش و نیروی انسانی و هزینه های تولید در این مدل متعادل است و هر چه قدر صنایع به معادن اولیه نزدیکتر و به راه های ارتباطی سریع دسترسی داشته باشد، از سود بیشتری برخوردار خواهند بود .

۳ . مکان یابی خدمات و نظریه مکان مرکزی : این نظریه نخستین بار پیش از سال ۱۹۴۰ میلادی توسط اقتصاد دان آلمانی «والتر کریستالر» مطرح و سپس توسط اقتصاددان دیگری به نام «آگوست لش» در سال ۱۹۴۰ در مورد شهرها و روستاها ی پیرامون آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت ، این نظریه مبتنی بر این است که اصولامصرف کنندگان کالاو خدمات سعی دارند کالاهای مورد نیاز خود را از نزدیکترین مرکز تولید و عرضه کالابه دست آورند و با این کار از هزینه های جابه جایی بکاهند و در واقع بهای کمتری برای هر کالابپردازند . در اقـتـصاد شـهری امروز با تجمع تولیدات و مراکز فروش در شهرها و نیاز به جلب مشتری و نیز فاصله گیری شهرها از هم و توسعه چشمگیر دیگر شهرها با توجه به افزایش جمعیت و گسترش بی اندازه شهرها این نظریه یا مدل، کاربردهای بسیاری داشته است ایجاد فروشگاه های زنجیره ای و … که در شهرها و روستاهای پـیـرامـون بر اساس این نظریه شکل گرفته است و عرضه کالاو خدمات را تحت پوشش قرار می دهد، اهمیت زیادی دارد . کاربرد مدل های اقتصاد شهری : عوامل موثر بر کاربری مدل های اقتصاد شهری در کشورهای در حال توسعه شامل بازار رسمی و غیر رسمی کار و اشتغال ، حمل ونقل ، نسبت عوامل تولید ، انتخاب مکان سکونتی و نقش دولت است که در ذیل به طور اجمالی به بررسی این عوامل پرداخته می شود .

۱ . بازار رسمی و غیر رسمی کار و اشتغال : رشد سریع جمعـیت در شهرهایی که دارای درآمد پایین و دوگانگی در تکنولوژی هستند، بازارهای دوگانه ایجاد می کند ، مدل ها و روش های موجود برای تحلـیل و توسعه شهری بیشتر به بازار رسمی و متشکل نیروی کار نظر دارند، در این چارچوب (بازار رسمی) سفرهای کاری در شهر مهمترین عامل در مدل های اقتصاد شهری به شمار می رود و به عنوان مهمترین فعالیت حمل ونقل مـحـسوب می شود ، در شهرهای کشورهای در حال توسعه اهمیت این مساله مورد سوال است . دلالی ، واسطه گری، فروشندگی، دوره گردی و بسیاری از مشاغل نامشخص که درون شهرها ی کشورهای در حال توسعه وجود دارند، نیازی به سفرهای منظم و مرتب روزانه کاری ندارند ، این مشاغل تا حد ۱۰درصد از کل مشاغل شهر را تشکیل می دهند. بدین ترتیب کاربرد مدل هایی که بر اساس سفر برای کار طرح و تهیه شده اند، در این شهرها با مـشکل مواجه شـده و گاه بی معنا نخواهد بود . بازار غیر رسمی و غیر متشکل کار همگن نبوده و گستره درآمدها در آن بسیار وسیع است ، پیچیدگی مساله وقتی افزایش می یابد که در نظر بگیریم بیشتر کارکنان بازار غیر رسمی کار دومین یا چندمین شاغل خانوار هستند، بدین ترتیب مدل هایی که براساس مکان یابی خانوار ، با توجه به محل کار تدوین شده اند، در این مورد نیز کاربرد چندانی نخواهد داشت . ۲

. حمل ونقل : هر چند گونه های حمل ونقل کمتر باشد، استفاده از مدل های اقتصاد شهری ساده تر است. در شهرهای کشورهای در حال توسعه پایین ترین گروه درآمدی اغلب پیاده سرکار می روند ، شاغلین با درآمد از اندکی بیشتر از دوچرخه و موتورسیکلت استفاده می کنند . گروه عامیان درآمد از اتوبوس و مینی بوس و تاکسی و مسافرکش های شخصی و گروه پردرآمد از اتومبیل شخصی بهره می گیرند . وسایل دیگری نیز مانند وانت و غیره برای حمل ونقل به کار می روند؛ از سویی در کشورهای در حال توسعه زمان سفرهای کاری به مراتب از زمان سفر در کشورهای توسعه یافته کمتر است که به معنای عدم تمرکز فضایی اشتغال است . این نکته ای است که در اغلب مدل های برنامه ریزی شهری در نظر گرفته نشده است یا در نظر گرفتن آنها چنان مدل اقتصادی شهری را پیچیده می کند که در عمل بی فایده می شود . ۳ .نسبت عوامل تولید : در شهرها به طور معمول ضریب سرمایه به زمین و سرمایه به کار بالاتر از سایر نقاط جمعیتی است ، در شهرها و کشورهای در حال توسعه که هم سرمایه کمیاب است، هم زمین و هم نیروی کار ماهر انتخاب ضریب مناسب برای عوامل تولید و استفاده از تکنیک های کاربر یا سرمایه بر کاملاموردی است و نیاز به مدل هایی دارد که با تمامی ویژگی های تابع تولید در آن منطقه سازگار باشد ، از سویی دیگر کمبود سرمایه و سایر عوامل تولید ایجاب می کند که مدل توسعه نه تنها شهر بلکه کشور و منطقه را در بر می گیرد تا بهترین تخصیص عوامل کمیاب را به کاربردهای گوناگون در محدوده های جغرافیایی گوناگون بیابد . ۴ .انتخاب مکان سکونتی : پایین بودن سطح درآمد در کشورهای در حال توسعه موجب می شود که گستره انتخاب خانوارهای کم درآمد محدود باشد، به سخن دیگر پایین بودن سطح درآمد آن چنان است که اغلب خانوارهای کم درآمد عملاحق انتخابی بر مسکن خود و مکان آن در شهر ندارند .

۵ . نقش دولت : با وجود آن کـه در کشـورهای در حـال توسعـه میزان دخالت دولت در توسعه شهری زیاد است ، اما این دخالت ساختن مدل های مناسب برای توسعه شهری را تسهیل نمی کند، زیرا در عـمل قـدرت اجـرایـی دولـت و میزان هماهنگی بین دستگاه های مسوول بسیار کمتر از آن است که برای تحقق هدف های طرح توسعه شهر مورد نیاز است . از سوی دیگر میزان اعمال قدرت دولت در اجرای برنامه های توسعه شهری و گروه های مختلف یکسان نیست . دولت بر چگونگی عملکرد بازارهای غیر متشکل و غیررسمی (چه بازار مسکن ، بازار کار ، بازار خرده فروشی و تجارت غیر رسمی) نظارت و قدرت اجرایی چندانی ندارد.