معرفی استان کردستان
استان کردستان با مساحت ۲۸ هزار کیلومتر مربع؛ در غرب ایران و از شمال به استان های آذربایجان غربی و زنجان، از جنوب به استان کرمانشاه، از شرق به استان های همدان و زنجان و از شرق به کشور عراق محدود است. این استان دارای ۹ شهرستان، ۲۳ شهر، ۲۶ بخش و ۸۳ دهستان می باشد. بانه، بیجار، سقز، سنندج، دیواندره، کامیاران، قروه، مریوان و سروآباد از مهمترین شهرهای استان کردستان هستند.
مردمان کرد، آریایی نژاد هستند که چندین هزار سال قبل از میلاد به این منطقه مهاجرت کرده اند. تاریخ اقوام کرد تا قبل از اسلام چندان روشن نیست. در اسناد سومری و بابلی و اکدی و آشوری نام اقوامی دیده می شود که شباهت به کلمه کرد دارد، ولی از همه نزدیکتر چه از لحاظ زبان شناسی و چه از نظر جغرافیایی و چه از نظر توصیفی، نام قومی است به نام “کردوخوی” که در کتاب “سفر جنگی” گزنفون ذکر شده است. این قوم در کوه ها و دره های میان عراق و ارمنستان و مخصوصا در محلی که امروزه “زخو” نامیده می شود و در شصت کیلومتری شمال غربی موصل در عراق قرار دارد، ساکن بوده اند. “پولیبیوس” (۲۰۰-۱۲۰ ق. م.) نیز از اقوامی که در قسمت هایی از آذربایجان کنونی زندگی می کردند و به نام “کورتییوی” یا “کورتیای” خوانده می شدند، یاد می کند. “استرابون” و “لیوی” می گویند که این اقوام در فارس نیز ساکن بوده اند. چنانکه در زمان ساسانیان و اوایل اسلام چادرنشینان کوهستان های فارس را کرد می خواندند. اگر تاریخ اقوام کرد در پیش از اسلام تاریک و مبهم است، تاریخ آنان در پس از اسلام در پرتو تالیفات مورخان تا اندازه ای روشنتر است، ولی در این دوره هم، چون از کرد به طور فرعی و ثانوی -ضمن اخبار ممالک اسلامی- سخن به میان آمده، درباره تاریخ این قوم به طور اساسی و مستمر مطلب کاملی نوشته نشده است و فقط در دوره صفوی نخستین کتاب مهم درباره قوم کرد به زبان فارسی تدوین شده که همان “شرفنامه بدلیسی” است.
شاه اسماعیل اول -مؤسس سلسله صفویه- به علت این که کردها پیرو مذهب تسنن بودند، چندان روابط حسنه ای با آنها نداشت. در مقابل، سلاطین عثمانی در تقویت هرچه بیشتر کردها می کوشیدند. در دوره صفویه دولت ایران به قسمت وسیعی از کردستان آن روز تسلط داشت که دامنه های شرقی کوه های زاگرس را در بر می گرفت. با تشکیل سلسله زندیه، برای نخستین بار در تاریخ ایران سلسله ای کردنژاد به سلطنت رسید. در اواخر سلسله زندیه نیز طایفه دنبلی که یکی از طوایف بزرگ کرد بود، قسمتی از آذربایجان غربی را در تصرف داشتند و مرکز حکومت و قدرت آنها شهر خوی بود. در قرن نوزدهم میلادی بارها کردها در خاک عثمانی میل باطنی خود را برای رسیدن به استقلال و تشکیل دولتی کردزبان ظاهر کردند. در سال ۱۸۷۸ میلادی، شیخ عبیدالله نقشبندی به فکر تأسیس کردستان مستقل تحت حمایت دولت عثمانی افتاد. در سال ۱۸۸۰ میلادی طرفداران وی، اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه و میاندوآب را به تصرف خود درآوردند و سپاهیان ایران به زحمت توانستند این آشوب را دفع کنند. در سال ۱۹۴۶ میلادی، قاضی محمد، همزمان با حضور قوای متفقین در ایران و حمایت دولت روسیه شوروی از او، جمهوری خلق کردستان را که مرکز آن مهاباد بود، تشکیل داد. پس از تخلیه کامل ایران از قوای متفقین و اعزام ارتش دولت مرکزی به نواحی آذربایجان و کردستان، این شورش و جمهوری ناشی از آن نیز از هم متلاشی گردید.
آب و هوای استان در ناحیه شمالی؛ آب و هوای نسبتا سرد و در نواحی جنوبی معتدل کوهستانی است و دارای فلات های مرتفع و خشک و دشت های حاصلخیز؛ مانند دشت مریوان، دشت اوباتو، دشت ئیلاق یا دهگلان، دشت قروه و دشت کامیارن است. کردستان تحت دو عامل بارز خشکی تابستان و سرمای زمستان کوهستان‌ها قرار دارد. بخش وسیعی از استان در شرایط آب و هوای کوهستانی سرد و مدیترانه‌ای با باران بهاره قرار دارد. آب و هوای کردستان در تجزیه خاک، رویش گیاه، گسترش علف‌زار، شرایط مساعد توسعه دیم‌زار، مناطق و معیشت شبانی و گله‌داری و گسترش جنگل و باغ‌داری نقشی تعیین کننده دارد. میزان بارندگی در استان کردستان از غرب به شرق کاهش می‌یابد. دلیل این امر وجود دیواره کوهستانی ناحیه است که از نفوذ جریان‌هایی که از غرب به فلات وارد می‌شود جلوگیری می‌کند.
قروه
قروه یکی از شهرستان‌های استان کردستان است که از شمال به شهرستان بیجار، از شرق و جنوبی شرقی به شهرستان همدان، از جنوب به شهرستان سقز و از غرب به شهرستان سنندج محدود است. شهر قروه، مرکز این شهرستان، در فاصله ۸۷ کیلومتری شمال سنندج و در مسیر همدان-سنندج قرار گرفته است. عوامل موثر در پیدایش این شهر، چشمه جوشان در شمال آن، رودهای متعدد و دشت حاصل‌خیزی است که تا قرن‌ها موجب حیات آن به صورت آبادی کوچک بود. بعدها قرار گرفتن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب سبب توسعه آن آبادی شد.
از مراکز دیدنی این شهرستان می توان به پل فرهادآباد، مقبره شیدای نازار، بقعه باباگرگر، حمام قصلان، آثار صخره‌ای فرهادتراش، چشمه وینسار و باباگرگر اشاره نمود.
مریوان
مریوان مرکز شهرستانی به همین نام است که از شمال به شهرستان سقز، از شرق و جنوب شرقی به شهرستان سنندج، از جنوب به بخش نوسود از شهرستان پاوه و از غرب و شمال غربی به خاک عراق محدود است. شهر مریوان در ۱۲۵ کیلومتری شمال غربی سنندج قرار دارد.
سابقه مریوان به پیش از اسلام باز می‌گردد. با توجه به آثار باستانی موجود، احتمالا در دوره پارت و ساسانی این شهر از نقاط مهم ایران محسوب می‌شده است. مریوان را در تاریخ و متون قدیم “مهروان”، متشکل از واژه “مهر” و “وان” به معنی جایگاه مهر، نامیده‌اند. این شهر به علت موقعیت میان‌راهی بین تیسفون و تخت سلیمان، مراغه و دینور از مراکز شهری بسیار کهن کردستان بوده است. در دوران اسلامی و در قرن سوم ه. ق. این شهر به دلیل داشتن دو دژ به نام‌های “دژان” و “دزان” از شهرت بسیار برخوردار بود. برخی نیز مریوان را منسوب به “مروان‌بن حکم عرب” می‌دانند.
قدمت فعلی شهر مریوان به حدود یک قرن پیش می‌رسد. در آن زمان، یکی از بزرگان قاجار به نام “فرهاد میرزا معتمدالدوله” که در این منطقه حکومت می‌کرد به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۸۲ ه. ق. قلعه‌ای مستحکم در این شهر ساخت که به شاه‌آباد (دژ شاهپور) مشهور شد. بعدها در کنار همین قلعه نظامی، روستایی به نام “قلعه مریوان” نام گذاری شد. شهر مریوان تا سال ۱۳۴۴ رسما “دژ شاهپور” نامیده می‌شد.
از مراکز دیدنی این شهرستان می توان به قلعه هلوخان (ایمام) از دوره صفوی، دریاچه زریوار، پل کاران، روستای دیدنی اورامانات تخت، روستای درکی، آبشار کوبله، آبشار بل و مقبره پیرشالیار اشاره نمود.
کامیاران
کامیاران از شهرستان‌های تازه تاسیس استان کردستان است که مرکز آن شهر کامیاران، در فاصله ۶۵ کیلومتری جنوب شهر سنندج واقع است. موقعیت مناسب شهر که در مسیر جاده کاروانی قدیمی شمال غرب به جنوب غربی است، موجب رونق و توسعه شهر کامیاران شده است. این شهرستان از شمال به شهرستان سنندج، از جنوب به کرمانشاه، از شرق به سنقر کلیایی و از غرب به پاوه و استان کرمانشاه محدود است. بخش شرقی و شمال شرقی کامیاران کوهستانی است و دره‌های زیبا و خوش آب و هوایی دارد و در بخش جنوبی به دشت کرمانشاه متصل است.
از مراکز دیدنی این شهرستان می توان به بقعه پیرعکاشه، مقبره شیخ عباس کومایین، روستا و قلعه پالنگان و نقش برجسته اورامان اشاره نمود.
بیجار
شهر بیجار در ۱۴۰ کیلومتری شمال شرقی سنندج و در مسیر راه آسفالته سنندج- زنجان قرار دارد. شهرستان بیجار به جز مرکز آن، دارای شهرهای یاسوکند و بابارشانی است. درباره وجه تسمیه بیجار اطلاعات دقیق و مشخصی وجود ندارد، ولی آنچه مسلم است این واژه از ریشه پهلوی است. گروهی معتقند که واژه “بیدزار” بوده، یعنی محلی که درختان بید فروان دارد و چون در زبان کردی به جای “زار” “جار” گفته می شود، “بیدجار” و “بیجار” نام گرفته است. قدمت این شهر به عنوان یک آبادی به صدر اسلام باز می‌گردد که در سال ۲۳ ه. ق. فتح شد و آن آبادی، امروزه در وسط شهر کنونی به نام قلعه‌بانی (قلعه بانو) باقی مانده است.
مراکز دیدنی این شهرستان عبارتند از برج آشقون بابا، برج اوج گنبدخان، برج ینگی ارخ، حمام حسن‌آباد، بازار بیجار، پل صلوات‌آباد، پل قجور، امامزاده عقیل، بقعه پیر خضر، مقبره شیخ فاضل گروسی، چنگیز قلعه، قلعه قم‌چقای، بافت قدیمی شهر حسن آباد یاسوکند، روستای خسروآباد گروس و مسجد آن و روستای صلوات‌آباد.
بانه
مرکز شهرستان بانه در فاصله ۲۷۰ کیلومتری شمال غربی سنندج، در ابتدای راه آسفالت بانه-مهاباد قرار گرفته است. شهرستان بانه دارای چهار شهر بانه، آرمرده، بوئین و کانی سور است. تا اواسط قرن سیزدهم ه. ق. نام اصلی شهر بانه “به روژ” به معنی آفتاب‌گیر بود و اسنادی هم موجود است که در همه آنها، مرکز قصبه “به‌روژ” نامیده شده است. وجه تسمیه بانه را از کلمه کردی “بان” به معنی “بالا” و “پشت بام”، به دلیل وجود ارتفاعات این ناحیه و خود شهر بانه می‌دانند. از جمله مراکز دیدنی شهرستان بانه حمام خدری و کوه آربابا است که البته تیم اعزامی به این شهر از طرف آنوبانینی موفق به یافتن حمام خدری نشدند و هیچ کدام از اهالی با این حمام آشنایی نداشتند.
دیواندره
شهرستان دیواندره از شمال به شهرستان تکاب، از شرق به بیجار، از جنوب به سنندج، از غرب به سقز و از جنوب غربی به بخش سرشیو شهرستان مریوان محدود می‌شود. شهر دیواندره مرکز این شهرستان در فاصله ۹۹ کیلومتری شمال سنندج و در مسیر جاده آسفالت سنندج-سقز قرار دارد.
وجه تسمیه دیواندره به دو کلمه “دیوان” و “دره” باز می‌گردد. “دیوان” محلی است که مجریان قانون در آنجا سکونت دارند که عدلیه نیز نامیده می شود و دیواندره که در میان “دره” و “کوه” واقع شده در قدیم مقر حکومت و جایگاه قانون و عدالت بوده است.
از جمله مراکز دیدنی این شهرستان می توان به غار باستانی کرفتو و کوه چهل چشمه اشاره نمود.
سقز
شهر سقز مرکز شهرستانی به همین نام از استان کردستان است که از شمال به شهرستان‌های مهاباد و مراغه از آذربایجان غربی و شرقی، از شرق به شهرستان دیواندره و از غرب به بانه محدود است. سقز در سرزمین اقوام مانایی-مادی، بر سر راه کاروانی همدان به آذربایجان و دیاربکر و همچنین راه موصل به زنجان و قزوین و ری قرار داشت و به دلیل موقعیت چهار راهی، از مراکز مواصلاتی دنیای قدیم بود.
درباره وجه تسمیه این شهر باید گفت در نخستین اتحاد ماد، این شهر با نام “ایزیرتا”، پایتخت مادها مطرح بود. در این زمان، سرکردگان ماد در اطراف شهر استحکاماتی برای خود ساختند که از آن جمله “زبویه” و “قپلانتوی” کنونی را می‌توان نام برد. پس از آن سکاها به تجدید بنای شهر پرداختند و سقز را به نام اسکیت (ساکز) به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. نام امروز سقز از نام قوم سکا، اسکیت و سکز به یادگار مانده است و سکز احتمالا همان ساکز است.
از مراکز دیدنی این شهرستان می توان به بازار سقز، مسجد دو مناره، مسجد شیخ مولاناآباد، مسجد جامع تورجان، تپه باستانی زبویه، کاروانسرای سقز، بافت قدیمی شهر سقز اشاره نمود.
سنندج
مرکز استان کردستان شهر سنندج است که در فاصله ۵۲۰ کیلومتری غرب تهران قرار دارد. بنیاد جدید این شهر در سال ۱۰۴۶ هجری قمری توسط سلیمان خان اردلان پایه گذاری شد. وجه تسمیه شهر سنندج (سنه یا سنه دژ) که از شهرهای کهن و مقدس است به آیین مهر و زردشت در این بخش ایران باز می‌گردد. ارتباط این شهر و نواحی مجاور آن با اساطیر پهلوانی آریایی از اهمیت و قدمت این شهر حکایت می‌کند. این شهر در قدیم روی تپه بزرگی در کنار رودخانه قشلاق به نام “پیالکه توش نوذر” قرار داشته است. قلعه حسن‌آباد که دژی ساسانی بود، نزدیک این شهر واقع بوده و هماره به عنوان پادگانی برای حمایت از این شهر عمل می‌کرده است.
شهر کهن “سنه‌دژ” احتمالا در اثر زلزله و هجوم مغول ویران شد و تا زمان صفوی به صورت دهکده‌ای به حیات خود ادامه داد. مرکز حکومتی این شهر پس از ویرانی، به قلعه حسن‌آباد منتقل شد. شهر جدید سنندج در دوره صفوی و در روزگار شاه‌صفی در سال ۱۰۴۶ ه. ق. توسط “سلیمان‌خان اردلان” پایه گذاری شد. سلیمان خان مرکز حکومت را از قلعه‌های حسن آباد و پلنگان به شهر سنه منتقل و اقدام به آباد ساختن آن نمود. وی قلعه حکومتی را با استحکام تمام در بالای تپه‌ای بنا نهاد و عمارات، حمام، مسجد و بازار را در خارج و اطراف قلعه ساخت. او با احداث یک رشته قنات در دشت “سرنووی” آب را به داخل شهر و میان قلعه هدایت کرد.
گسترش شهر مربوط به زمان “امان‌الله خان اردلان” است. او قلعه حکومتی را توسعه داد، چندین تالار و عمارت در آنجا ساخت و در فاصله سال‌های ۳۰ـ۱۲۲۰ ه. ق. با احداث عمارت‌ها، بازار، کاروان‌سرا و مساجد از جمله مسجد معروف به “دالاحسان” در میان شهر، به توسعه شهر پرداخت. همچنین در سال ۱۲۲۲ ه. ق باغ و عمارت خسروآباد را توسعه بخشید.
گفتنی است سنندج به لحاظ موقعیت جغرافیایی و فعالیت‌های شهرسازی عصر صفوی و قاجار، از بافت شهری سنتی با ارزشی برخوردار است که بناهای مسکونی و عام‌المنفعه متعددی مانند حمام، مساجد، بازار و تکیه در آن باقی مانده است.
از جمله مراکز دیدنی سنندج می توان به بافت قدیمی شهر سنندج، مسجد دارالاحسان، مسجد دارالامان (مسجد والی)، بازار قدیمی و بازار سرتپوله، مسجد رشید قلعه بیگی، مسجد میرزا فرج‌الله، قرآن نگل در مسجد روستای نگل، مسجد وزیر، مسجد خورشید لقاخانم، مسجد وکیل، مسجد و تکیه عبدالله بیگ، مسجد ملااحمد قیامتی، کلیسای سنندج، امامزاده پیر عمر، امامزاده هاجر خاتون، امامزاده طاقه گوره، مقبره شرف‌الملک، بقعه شیخ‌نجم‌الدین، پل قشلاق، حمام پاشاخان، حمام خان، حمام دوخزینه، حمام شیشه، حمام صلاحی، حمام عبدالخالق، حمام وکیل الملک، عمارت آصف دیوان، عمارت و باغ آیت‌الله مردوخ، عمارت امجدالاشراف، عمارت سرهنگ آزموده اردلان، مجموعه عمارت شیخ محمدباقر غیاثی، خانه گله‌داری، خانه مجتهدی، عمارت مشیر دیوان، خانه معمارباشی، عمارت ملالطف‌الله شیخ‌الاسلام، عمارت ملک‌التجار، عمارت وکیل الملک، عمارت خسروآباد، ساختمان شهرداری، باغ امیریه، باغ امانیه، آبیدر، موزه سنندج و موزه تاریخ طبیعی اشاره نمود.
منابع:
anobanini
اداره میراث فرهنگی استان کردستان
Loading...
فرشید موسوی (۱۳۴۴)
بیژن شافعی (۱۳۳۹)
مونوگرافی محله ی خواجه نظام المک توسی
بررسی تأثیرعوامل طبیعی در شکل گیری و ماندگاری شهر تاریخی دهدشت
شهر بیروت لبنان
شهر مقدس کربلادیدگاهی بنویسید.
بهتر است دیدگاه شما در ارتباط با همین مطلب باشد.