معماری آجر در شهرهای هزاره جدید

آجر (به فارسی افغانستان: زاو) یا آجور یا آگور واژه‌ای‌است یونانی که به خشت‌هایی می‌گفتند که احکام یا فرامین دولتی روی آن نوشته می‌شد (حک می‌شد) و به وسیله پختن این خشت‌ها، نوشته‌ها را روی آن پایدار می‌کردند.

مشخص نیست که آجر برای نخستین بار از چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته است؛ گمان می‌رود انسان‌های اولیه با مشاهده پخته شدن گل مجاور اجاق‌های خود و دیدن اینکه گل پخته شده سخت‌تر از کلوخه‌های کنار خود می‌شود پی به خواص و روش تهیه آجر برده باشند. آجر همچنین به‌عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده است.

طبقه بندی از لحاظ رنگ

درصورت استفاده از آجر در نماچینی رنگ آجر اهمیت پیدا می‌کند. برای استفاده در نماچینی آجرهایی به رنگ‌های زرد کمرنگ که به آن آجر سفید می‌گویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی می‌گویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند.

در حدود سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ یک نوع آجر ابلق به رنگ‌های قرمز و زرد به‌نام آجر بهمنی به بازار عرضه می‌شد که به‌وسیله کوره آجرپزی به همین نام تهیه می‌شد. ضخامت آجرهای مورد استفاده در نما ممکن است ۳ تا ۴ یا ۵ سانتی‌متر باشد ولی دو بعد دیگر این آجر‌ها مانند آجرهای فشاری یا ماشینی ۱۰×۲۰ است.

علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن و کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم است و یا مربوط به اکسید فلزاتی است که در مواداولیه آجر موجود است، مانند اکسیدهای مختلف آهن.

برای تهیه مصالح اولیه و همچنین مراحل خشت زنی و خشت خشک کنی آجرهای رنگی دقت و هزینه بیشتری به عمل می‌آید.

معماری دیجیتال و خانه پیکسلی

ارتباط معماری با دیجیتال بحثی است بسیار گسترده. در اواخر دهه گذشته تفکر استفاده از تکنیک‌های رایانه‌ای در معماری آن‌قدر پر رنگ شد که در کمترین فاصله زمانی ممکنه تاثیر شاخص خود را در اذهان و نتایج طراحان به‌جای گذاشت.

به‌صورت موشکافانه می‌توان گفت این تصور و این نوع نفوذ رایانه در علم طراحی نه تنها در حیطه عملکردی معماران مؤثر واقع شد بلکه دیگر اعضای هیأت طراحان را نیز تحت شعاع خود قرار داد و  طراحان صنعتی و حتی موسیقی‌دانان را نیز از تاثیر خود بی‌بهره نگذاشت.

رایانه با تاثیر در این سیستم فکری هر روز نسبت به روز دیگر موفق‌تر عمل می‌‌کرد. در این زمان شاهد تولد سبک‌های جدیدی در حیطه طراحی بودیم. شاید بهتر است بگوییم دیجیتال خود سبکی در بحث طراحی بود و به پسوند یا پیشوند نیازی داشت.

معماری در واژه عبارت است از تولد یک تفکر در حیطه یک هدف مشخص که درصورت طی مسیری تعریف شده به ناظر اجازه می‌دهد مراحل تولد تفکر را تا تجسم آن به‌طور واضح رویت کند.

همان طور که کاملا مشخص است یک تفکر برای آنکه بتواند از سیستم رایانه‌ای مغز یک انسان بروز کند  نیازمند ابزاری خاص است.

این ابزار در خیلی از شرایط محقق است و باعث می‌شود تفکرات و رویاهای ناشی از آن یکی پس از دیگری از عالم خیال به عالم واقعیت تغییر شکل دهد.اما این ابزار به لحاظ توانایی نقش بسیار مهمی ‌در زمان و کیفیت تجسم بخشیدن یک تفکر ایفا می‌کند. به‌عنوان مثال یکی از این ابزارها قدرت بیان است.

نوع و نحوه بیان یک مطلب در اصل تاثیرگذاری آن را بر ذهن شنونده آنچنان تحت‌تأثیر قرار می‌دهد که قابل توصیف نیست. برای داشتن بیانی کامل و رسا استفاده از کلماتی صحیح و بجا، جمله بندی‌های دقیق و طراحی شده و در انتها نحوه بیان، اصول این پردازش را در بر می‌گیرد.

با این توصیف یکی از این راه‌ها پردازش است. راه‌های دیگر همانند نگارش، ترسیم، موسیقی و حتی فیلم نیز از دیگر روش‌های این پردازش محسوب می‌شود.

حال در یک تعریف بسیار ساده این نوع پردازش در طراحی به‌عنوان راندو مورد استفاده قرار می‌گیرد. راندو در اصل همان قدرت بیانی است که قطعا در بطن خود باید به عواملی وابسته باشد تا بتواند تاثیر‌گذاری خود را افزایش دهد.

این خانه پیکسلی (شهر پاجو، استان کیانگجو، کره‌جنوبی، ۲۰۰۲ ) براساس اصول معماری دیجیتال طراحی شده ولی نکته جالب در این بنا استفاده از آجر برای ساخت آن است.

این بنا در اصل پیوندی میان سنت و تکنولوژی است. این ترکیب منحصر به فرد در کشوری که سابقه‌ای در معماری بناهای آجری ندارد اتفاق افتاده است.

در حالی‌که تا همین امروز ما از آجر در تمامی بناهای معاصر شهری استفاده می‌کنیم، پیوندی میان سنت و تکنولوژی مشاهده نمی‌شود.

معماران جدید ایرانی باید راهی برای ترکیب این مدل سنت‌ها – با حفظ تاریخ و فرهنگ ایرانی-  با تکنولوژی روز پیدا کرده و باعث احیای معماری ایرانی شوند. در معماری‌های باستانی جهان هیچ کشوری به  اندازه ایران از آجر استفاده نکرده است.

آجر در معماری ایران

مصرف آجر به‌عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد. از بناهای باستانی مشهوری که در ساخت آن از آجر استفاده شده می‌توان به طاق کسری اشاره کرد.

مثال دیگر کف دالان مسجد جامع اصفهان است که به وسیله آجر‌هایی مفروش شده است که در زمان ساسانیان برای ساخت آتشکده به‌کار رفته بود. همانگونه که در بین‌النهرین خاک مناسب،  فن آجر‌سازی‌ را گسترش داد.

در ایران نیز فراوانی این خاک استفاده از آن را متداول کرد و موجب مهارت بسیار معماران ایرانی‌در فن ساخت آجر و کاربرد آن شد.ویژگی فیزیکی و شیمیایی آجر از یک سو و تولید آسان و سازگاری آن با طبیعت این سرزمین از سوی دیگر زمینه را برای کاربرد فراوان آن در معماری ایران مهیا ساخت.

هرچند نقش آجر در معماری امروز ایران به لحاظ تحول در شیوه‌های ساخت و ساز و احداث ساختمان‌های بلندمرتبه  کم رنگ شده  اما هیچ‌گاه فراموش نمی‌‌شود و کم و بیش این ماده در ساخت نما استفاده می‌شود.

این پایبندی و استفاده مکرر از آجر در معماری ایران را باید اضافه بر مقاومت و پایداری آجر از ارزش‌های زیبایی شناسی آن دانست،  به‌طوری‌که پوشش آجر بر قامت بنا‌آن را اصیل، متین، بردبار و استوار نشان می‌دهد.

رنگ اخرایی آجر به‌ویژه در زمینه آسمان آبی ایران زیبایی چشمگیری خلق می‌کند که کمتر می‌توان مشابه آن را در سایر مصالح به کار رفته در ساختمان و به‌ویژه مصالح جدید دید.

خشت و آجر از گذشته‌های بسیار دور مونس‌هایی صبور برای مردمان این مرز و بوم هستند و خاطره روز‌های تلخ و شیرین را در خود دارند. کمتر کسی را می‌توان سراغ داشت که از بوی عطر خشت در کوچه‌های باران خورده به وجد نیاید.

شناسایی آجر مرغوب

آجر با منظور‌های مختلف در ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌عنوان یک ماده پر‌کننده جرزها، پوشش سقف یا کف، تزیین نما و یا سطوح بام. از این‌رو آجر‌ها با کیفیت و ویژگی‌های متفاوت تهیه می‌شوند که برخی از درجه مرغوبیت زیادی برخوردارند و می‌توانند فشار زیاد را تحمل کنند و باربر باشند.

برخی دیگر به‌عنوان نماساز بنا کاربرد دارند و ویژگی‌های رنگی یا بافت سطحی در آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. آجر‌های مورد استفاده در قسمت‌هایی که فشار بار بر آنها زیاد نیست تنها نقش پر‌کننده در بنا را دارند. بدیهی است که مصرف‌کننده با توجه به ویژگی‌های محل مصرف اقدام به تهیه آجر مورد نیاز می‌کند.