محوطه باستانی نوشیجان همدان

محوطه تاریخی نوشیجان در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب همدان و ۲۰ کیلومتری شمال غرب ملایر بر فراز تپه‌‌ای طبیعی به ارتفاع تقریبی ۳۷ متر قرار گرفته است.

عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار موجود در کشور محسوب می‌گردد.

این اثر تاریخی که ابتدا به صورت تپه‌ای باستانی بود از سال ۱۳۴۶ مورد کاوش‌های باستان‌شناسی قرار گرفت و در نتیجه ۶ فصل کاوش صورت گرفته، ۳ دوره تاریخی در آن شناسایی شد.

سازه‌های مختصر دو دوره پارتی و هخامنشی این تپه باستانی پس از مطالعات کافی برداشته شد و آثار اصلی که شامل دژ و معبد و تالار ستون‌دار از اوایل دوره ماد‌ها است پابرجاست.

محوطه باستانی نوشیجان تپه واقع در دشت جوکار در نزدیکی ملایر محوطه‌ای است با ۳ لایه مشخص باستان‌شناسی که لایه یک آن آثاری از استقرارگاه‌های مادی دارد و لایه دوم آن آثاری از کوچ‌نشینان هخامنشی و لایه سوم نیز دارای بقایای اندکی از دوره اشکانیان است.

طبق نظر کارشناسان قدمت این تپه باستانی به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران برمی‌گردد. آثار فوقانی این تپه مربوط به دوره پارت‌ها، لایه میانی از دوره هخامنشی و آثار تحتانی که روی سازه طبیعی تپه بنا شده از دوره مادها در اوایل قرن هشتم بر جای مانده است.

ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود.

این ارگ تاریخی شامل اجزای بنای قدیمی جبهه غربی (اولین نیایشگاه)، تالار ستوندار (آپادانا)، معبد مرکزی (دومین نیایشگاه)، اتاق‌ها، انبارها، تونل و حصار و دژ است.

در طرح محوطه سازی ارگ باستانی نوشیجان فضاهایی نظیر ورودی اصلی، ساختمان اداری، باند فرود بالگرد، مانش سوارکاری، بازارچه صنایع دستی و سکوهای استراحت پیش بینی شده است.

در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ طی ۶ فصل باستان‌شناسی توسط موسسه ایران‌شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات شناسایی و کاوش در این تپه آغاز شد.

در طی عملیات کاوش مشخص شد که این تپه دارای سه دوره فرهنگی و به ترتیب از بالا معرف استقرار در دوره‌های اشکانی، هخامنشی و مادی است که مهمترین و باستانی‌ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از نیمه دوم قرن هشتم قبل از میلاد تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد است.

ساکنان این بنا به دلایلی نامعلوم ابتدا اتاق‌ها را با چیدن حدود ۴ میلیون خشت پر نمودند و سپس روی بنا را با خاک پوشاندند. بسیاری دلیل این کار را ترس از تخریب آن توسط هخامنشیان می‌دانند.

این معبد به صورت اتاقی مستطیل شکل است و در بدنه دیوارهای آن طاقچه‌هایی برای شمعدان و گذاشتن نذورات وجود دارد.

این فضای مستطیل شکل دارای ۱۲ ستون چوبی در ۳ ردیف چهارتایی بوده که ستون‌ها به دلیل گذر زمان پوسیده و از بین رفته‌اند. عده‌ای سبک این تالار را ملهم از معماری اوراتویی می‌دانند. دیوارهای تالار دارای تزیینات چند لایه و زیبایی است.

در بخش شمالی تالار ستوندار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی شکل کنده شده که در عمق ۳ متری به صخره منتهی می‌شود. ارتفاع این حفره یا تونل پله‌دار ۱۷۰ سانتی متر و در پهنا ۱۸۰ سانتی متر است.

این تونل از سطح طبیعی تپه به طرف غرب به صورت شیب‌دار و در طول ۲۰ متر حفر شده است.

زیباترین بخش مجموعه تپه نوشیجان معبد چلیپا است که با پلان نیم چلیپا ساخته شده است. این معبد که استروناخ آن را دومین نیایشگاه نامیده با کمی فاصله در سمت شرق آپادانا و در مرکز مجموعه قرار دارد.

در بدنه‌های معبد طاقچه‌هایی تعبیه شده که به پنجره کور موسوم است که شکل تکامل یافته آن مقرنس در دوره اسلامی می‌باشد. در غرب نیایشگاه سکویی قرار دارد که مجمر یا آتشدان خشتی همراه با خاکستر در آن وجود داشته و به هنگام اکتشاف کشف شده است اما اینک این آتشدان در جای خودش قرار ندارد.

در ضلع شرقی مجموعه نوشیجان ۴ اتاق با عرض کم و طول زیاد ساخته شده که ظاهراً به عنوان انبار مورد استفاده بوده است.

در هنگام کشف تپه نوشیجان این اتاق ها مملو از آجرهایی بوده است که به نظر می‌رسد می‌خواسته‌اند در دوره‌های متأخر این مجموعه را جهت جلوگیری از گزند دشمنان پر کنند. در سال ۱۳۴۶ این خشت‌ها از درون ساختمان توسط دیوید استروناخ خارج شدند.

در پیرامون مجموعه نوشیجان حصار خشتی مرتفعی وجود داشته با ارتفاع ۸ متر و چینه‌های پهن و شگفت‌انگیزی که دارد از ساکنین دژ محافظت می کرده است. در بلندای حصار شیارهایی وجود دارد که احتمالاً برای تیراندازی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بخشی از حصار هنوز پا برجا مانده است.

اجزای محوطه باستانی نوشیجان عبارتند از: بنای قدیمی جبهه غربی – نخستین نیایشگاه، تالار ستوندار – آپادانا، معبد مرکزی – دومین نیایشگاه، اتاق‌‌ها و انبارها، تونل، حصار و دژ.

بقایای آثار در طبقه اول تپه نوشیجان عبارتند از:

• بنای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین آتشگاه است با توجه به طرح و نقشه مجموعه بناهای این تپه می‌‌توان گفت که این بخش از بنا پس از احداث تالار ستون‌‌دار ساخته شده و از دو محوطه مربوط به هم طرح‌ ریزی شده است.

• بقایای یک آتشدان در جبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می‌‌باشد. اتاق معبد شمالی – جنوبی ساخته شده و در بدنه مخروطی شمالی آن ۳ طاقچه به طور نامشخص دیده می‌‌شود که یکی از آن ها حالت هواکش داشته است.

• در حاشیه ضلع جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون‌‌های معبد بوده است.

• اثر بعدی طبقه نخست این قلعه، تالار ستون دار (آپادانا) روی سکویی خشتی قرار گرفته و شالوده آن بر پایه شفته‌ ریزی با ملات گل و کف ‌سازی نهاده شده است.این تالار نیز شمالی – جنوبی است و ضلع شرقی آن زاویه قایم ندارد و ضلع غربی متکی به بقایای ستون غربی است.

• اثر بعدی شناخته شده در این طبقه معبد اصلی است که شکل آن به صورت نیمه چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده است و به نظر می‌‌رسد پس از تخریب، به منظور حفاظت با لاشه سنگ‌‌های ورقه‌‌ای پر شده است.

• در زاویه شمالی سرسرا و در داخل بنای اصلی، پایه آتشدان و محراب معبد دیده می‌شود و روی این پایه مقداری خاکستر از بقایای آتش در حین نیایش به دست آمده است.

طبقه اول تپه نوشیجان در شرقی‌‌ترین قسمت قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاق‌‌های مسکونی و انبار است. نخستین اتاق که احتمالا اتاق نگهبان است بلافاصله بعد از ورودی قرار گرفته و به شکل مستطیل است در این اتاق مراسم آتش بر پا می‌ شده و این امر از سوختگی دیوار ها مشخص است.

در ضلع غربی اتاق ورودی، سرسرای قلعه دیده می‌‌شود و در ضلع شمالی آن بقایای پله‌‌های مدور به طرف بالا بوده که متاسفانه به کلی نابود شده است.

روی دژ بقایای شکاف‌‌ها و سوراخ‌‌هایی است که احتمالا به منظور دفاع از قلعه ایجاد شده که در بعضی از آنها در هنگام پر کردن مسدود شده‌‌اند.

اثر دیگر تونل (حفره) است در بخش شمالی تالار ستون‌‌دار و در امتداد شرق و غرب، حفره‌‌ای سردابی شکل کنده شده که در عمق ۳ متری به ‌صخره منتهی می‌‌شود.

محوطه باستانی نوشیجان با شماره ۷۶۳ در سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.