محله قدیمی تجریش تهران

محله تجریش از جمله محلات قدیمی و مرکزی شمیرانات، در منطقه ۱ شهرداری تهران قرار دارد.

تجریش در دامنه رشته کوه البرز و میدان تجریش در ارتفاع ۱۶۱۲ متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای آب و هوایی معتدل و متمایل به سرد است.

بزرگ‌‌ترین آبادی اطراف تهران که سریع تر و پرشتاب تر از سایر آبادی‌های پیرامون تهران در شکم شهر تهران جای گرفت و به سرعت هم جذب شد، تجریش یا شمیران است.

میدان تجریش، نقطه پایانی خیابان ولیعصر تهران است و یکی از مکان‌های تجاری و شلوغ تهران نیز به شمار می‌آید. بازار قدیمی، تکیه بزرگ تجریش و امامزاده صالح و مرکز خرید تندیس از نقاط دیدنی محله تجریش هستند.

در شمال تجریش محله‌های جعفرآباد و سعدآباد و در شمال غربی آن محله زعفرانیه قرار گرفته است.

• هزار سال پیش تجریش، طجرشت خوانده می‌شد. چنان‌ که راوندی مورخ تاریخ در شرح سلطنت طغرل سلجوقی آورده است: «آنگاه سلطان از تبریز به سوی ری رفت تا زفاف به دارالملک باشد.اندک مایه رنج بر وی مستولی شد، به قصران بیرونی، به در ری به دیه طجرشت (تجریش) از جهت خنکی هوا نزول فرمود، چه حرارت هوا به غایت بود (به سال ۴۵۵ قمری). جالب اینجاست که طغرل در همان تجریش وفات یافت و جنازه‌اش برای دفن به ری منتقل شد.»

صدها سال بعد طهران پایتخت قاجاریان شد و تجریش به ییلاق اهالی آنجا تبدیل شد و اشراف این شهر باغ‌های زیادی جهت اقامت تابستان در آنجا احداث کردند. در محله تجریش قنات‌های متعددی نیز وجود داشته است و برخی از آنها هنوز هم آبدهی دارد.

از جمله قنات امامزاده صالح (مظهر آن در صحن امامزاده)، قنات محمدیه، قنات مقصودبک در کنار رود دربند، قنات سرپل تجریش و قنات کهریز که مظهر آن در تکیه پایین تجریش بوده است.

در کتاب تاریخ جغرافیایی شمیران آمده است: «امامزاده صالح (ع) که قدم در شمیران گذاشت، اهالی از بیم گرگها، زمین ها را رها کرده و به حوالی امامزاده روی آوردند و خانهها ساختند و تجریش فعلی را به وجود آوردند.»

اماکن مهم پیرامون میدان تجریش:

• امامزاده صالح، اداره پست تجریش، بازار تجریش و حسینیه آن، بیمارستان شهدا، بنیاد شهید شمیرانات، سازمان تأمین اجتماعی، مرکز خرید تندیس، مرکز خرید قائم، مرکز خرید البرز، مرکز خرید میری و … .

میدان تجریش که امروزه به کلی از شکل گذشته‌اش خارج شده و اکثر گذرگاه‌های آن به صورت ترمینال (اتوبوس‌ها) درآمده است، روزگاری در تهران قدیم میدانی تنها، ساکت و منزوی بود که از شمال به دربند و از شرق به خیابان ولی عصر، از جنوب به خیابان مقصود بیک و بازار و از همه مهم‌تر به امامزاده صالح محدود می‌شد.

در گذشته برخلاف امروز کسانی که می‌خواستند از میدان تجریش به دربند بروند از حیوانات بارکش چون یابو، قاطر و الاغ استفاده می‌کردند و در بازارچه میدان که در نزدیکی آن مسجد حضرت رقیه(س) قرار داشته و امروز همچنان رونق سابق را داراست.

در سفرنامه ژان دبولافوا در سال ۱۸۸۱ درباره باغ‌های تجریش و چنار کهنسال تجریش آمده است:

• «در اطراف تجریش باغ‌ها و عمارات زیادی وجود دارد یکی از آنها باغ فردوس است که به داماد شاه تعلق دارد (منظور معیر الممالک) است در وسط این باغ بزرگ قصر ناتمامی دیده می‌شود که در شرف ویرانی است و یک نقاش مبتدی ایتالیایی دیوارهای آن را به عوض نقاشی کثیف کرده است.

درباره چنار کهنسال تجریش نیز نقل شده است:

• «در مسجد تجریش چنار غریبی است که کمتر نظیر آن در دنیا پیدا می شود. تقریباً محیط آن به ۱۵ متر می‌رسد و هر یک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهنسالی در بالای بنای مسجد و اطراف سر به آسمان کشیده است و …»

امروز تنها نشانه‌ای که از تجریش قدیم باقی مانده، بازارچه قدیمی آن و چند خانه کنار امامزاده است.

تجریش قدیم دارای سه محله بود و هر کدام نیز دارای مناطق مختلفی:

• محله بالا: باغ فردوس، چهار راه حسابی، زعفرانیه، الهیه.
• محله پائین: ظهیرالدوله، سه راه دزاشیب، سه راه قیطریه، اسدی و فردوسی.
• محله قلعه نو و حومه: زعفرانیه، محمودیه، ناودانک، جعفرآباد و …

کم کم کوچ مردم از سایر مناطق کشور به طهران و حومه آن افزایش یافت به طوری که تعدادی از آنان در تجریش سکنی گزیدند.

ساختمان‌های تجریش قدیم مانند روستای تاریخی ماسوله بود. یعنی ساختمان‌های روستا طوری بود که مردم از روی بامهای یکدیگر طی مسیر می‌کردند. جمعیت در تجریش قدیم در دو محله به صد و پنجاه خانواده می‌رسید.

از محله بالا حدود ۲۰ خانوار تابستان‌ها بر سر باغ‌های خود می‌رفتند و زمستان‌ها به ده باز می‌گشتند. کوچه‌ها و معابر بسیار تنگ و پر پیچ و خم بود. شاید نمونه‌ای که بتوان با آن قیاس کرد روستای فعلی «پس قلعه» در دربند باشد. خانه‌های خشت و گلی یا چینه‌ای تجریش، در زیر دست و سمت شرق پل تجریش تا زیر دست ایستگاه جاده‌ی قدیم بنا شده بود.

در قدیم، مرکز تجریش امامزاده صالح بود. این امامزاده مرکزیت معنوی این ناحیه بود. بازار شکل گرفته در حاشیه آن کانون اقتصادی این محل است.

اهالی محل به احترام انتساب وی به ائمه برای وی مرقد و بارگاهی ساختند که در طول زمان منشا خیر و برکت برای اهالی این منطقه گردید. بنای اصلی این مرقد را هلاگو میرزا فرزند فتحعلی‌شاه به سال ۱۲۱۰ قمری بنا کرده است.

تجریش از دیرباز دارای ویژگی شهرها و اماکن زیارتی بوده است. از جمله آنها می‌توان از وجود مساجد متعدد در اطراف امامزاده صالح نام برد. تعداد این مساجد کوچک و بزرگ که شاید بیشتر آنها برای رفع نیاز زائران امامزاده و دیگر مسافران ساخته شده بود، فقط در گوشه و کنار امامزاده به هفت باب می رسید که عبارت بودند از:

• مسجد امامزاده صالح معروف به مسجد جامع، مسجد اعظم واقع در جنوب شرقی امامزاده در کنار تکیه پائین، مسجد خان (مسجد صاحب الزمان فعلی) واقع در بازار تجرش، مسجد فاطمیه در شمال امامزاده و جنوب پل تجریش، مسجد گیاهی در شمال پل تجریش و ابتدای خیابان آیت الله ملکی (سعدآباد)، مسجد استاد عزیز واقع در غرب امامزاده و ابتدای خیابان مقصودبیک و مسجد همت واقع در قسمت غربی امامزاده.