مقبره ۸۰۰ ساله مزار در مسیر “جام رود”

به گزارش خبرنگار مهر، مقبره شیخ احمد جامی با قدمتی ۸۰۰ ساله در کهن دیار عرفان “تربت جام” یکی از آثار ملی ایران در این شهر است که در فضای باز در جلوی ایوان مسجد بنا نهاده شده و روی قبر شیخ هیچ سنگی نیست و تنها یک درخت پسته کهنسال بر این مزار روئیده است.

پیشینه بناهای مجموعه شیخ جام که با دستان توانای معماران و تدبیر هنرمندان با ذوق و خوش قریحه ایرانی پدیدار گشته ، بر اساس کتیبه های آن دست کم به قرن هفتم هجری قمری بر می گردد و زمانی که شیخ احمد جامی در کنار خانقاهش روی در نقاب خاک کشید ، ‌مریدانش بناهایی زیبا پیرامون مزارش بر پا کردند.

مقبره  پیر جام تلفیق هنر و عرفان

مجموعه “مزار شیخ جام” محل تلاقی ذوق هنری ، استعداد ،‌ مهارت هنرمندان و به نوعی نمایشگر باورهای مذهبی و تعهد الهی آنان برای ارائه بخشی از جلوه های جاویدان هنری و تزئینی بر پایه عشق و ارادت است ، به گونه ای که در مواجهه با بناهای دیگر ،‌ شاهد ارتباط متقابل عرفان و مفاهیم معماری هستیم.

دستمایه هنرمندان خوشنویس برای نگاشتن کتیبه های زیبای این مجموعه بیشتر آیات و سوره های مبارکه قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (ص) و ستایش های عرفانی است.

مزار یادگاری است نفیس و با ارزش که در بر گیرنده رشته وسیعی از انواع اجزا و عناصر معماری و همچنین تزئینات وابسته به آن بوده و مشتمل بر فضاهایی چون ایوان ، گنبدخانه، مسجد کرمانی،‌ گنبد سفید، مسجد عتیق، سراچه ،مسجد جامع نو، ‌گنبد فیروز شاهی و آب انبار است.

مقبره احمد بن ابوالحسن شیخ احمد جامی در شهرستان تربت جام، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر ده بنای تاریخی است که در اطراف یک حیاط وسیع مجتمع شده‌است، قبر خود شیخ، بدون هیچ گونه بنایی، به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمی قرار دارد و در کنار آن، درخت پسته کوهی کهنسالی قرار دارد.

دو سنگ قبر افراشته سفید رنگ بر بالای سر و پایین پای مرقد وی نشانده‌اند که بر روی آن‌ها کتیبه‌هایی به خط کوفی و نستعلیق نوشته شده‌ و حواشی و قسمت‌های مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچی و مقرنس زینت یافته‌است.

در اطراف مزار شیخ، معجری سفید رنگ کشیده‌اند و درهر متر ، ستون سنگی سیاه رنگی قرار داده شده که ۱۸ عددند و بر روی برخی از آن‌ها کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق دیده می‌شود.

مجموعه، مشتمل بر ساختمان‌هایی است که در اضلاع غربی و شمالی حیاطی مستطیل شکل و بزرگ گرد آمده ‌است و در قلب مجموعه، گنبد خانه با ایوانی در جلوی آن قرار دارد.

در طرفین ایوان، دو بنا به نام‌های مسجد کرمانی و گنبد سفید یا مسجد رواق، قرار دارند و در جبهه غربی گنبد خانه سراچه؛ در سمت مشرق آن مسجد عتیق، و در جبهه جنوبی، مسجد جامع جدید واقع شده‌ است که شبستان گنبددار آن با گنبد خانه مزار، بر روی یک محور که از در ورودی مجموعه شروع می‌شود، قرار دارند.

در جبهه غربی صحن بزرگ مقابل ایوان مزار، بنایی موسوم به گنبد سبز که قسمتی از مدرسه جلال الدین فیروز شاه است، قرار دارد، در جلوی مجموعه نیز سر در ورودی و در مقابل آن، آب انباری واقع شده‌ است.

علاوه بر این‌ها، بناهایی شامل دو خانقاه از امیر تیمور در جبهه شرقی مزار، و مدرسه‌ای از علاءالدین محمد فریوندی – وزیر خراسان در زمان ابوسعید و طغاتیمورخان – و نیز مدرسه دیگری در جبهه مقابل مدرسه فیروز شاه و متصل به مسجد جامع عتیق که توسط شخصی به نام «امیر شاه ملک» ساخته شده‌است، وجود دارد.

آرامگاه میر غیاث الدین واقع در روستای بزد

روستای بزد نیز در ۱۷ کیلومتری جنوب غربی تربت جام قرار دارد و در داخل قبرستان قدیمی این روستا، بنایی است که به مقبره “میر غیاث الدین” معروف است و قبری در فضای باز و بیرونی ایوان آن جای دارد.

این بنا در دوره صفوی ساخته شده و در دوره‌های بعدی تزییناتی بر آن افزوده شده باشد و احتمالاً به عنوان مسجد و نمازخانه کاربری داشته‌است و این بنا از نظر نقشه با مزار ابابکر تایبادی در تایباد قابل مقایسه است.

آرامگاه خواجه عزیزالله یک کیلومتری شیخ جام

این مقبره در یک کیلومتری جنوب شرقی مجموعه شیخ جام و در میان گورستانی قرار دارد که در نزدیکی آن، بقایای یک ایوان باستانی واقع است.

نقشه این بنا به صورت مستطیل است و در نمای اصلی این بنا، ایوانی با تاق آهنگ وجود دارد و در اضلاع چهارگانه بنا، شاه نشین‌ها و در زوایای آن، غرفه‌هایی از بطن دیوار درآورده‌اند.

این بنا فاقد هر نوع تزیین است؛ تنها تزیینات آن، منحصر به نحوه ارائه و نمایش یزدی بندی و سه کنج‌ها است و داخل بنا روکشی گچی داشته‌است.

ارتباط این بنا با ایوان مجاور آن، از طریق درگاه‌هایی بوده که در ضلع جنوب غربی و داخل ایوان تعبیه شده بود و امروزه به جز درگاه داخل ایوان، بقیه آن مسدود شده‌است.

توده ای سنگ، بقایای آرامگاه خواجه حسام

در ۱۸ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد، رشته کوه کناری هریرود پهلو گشوده و دره و گذرگاهی ساخته‌است و برابر آن آبادی بزرگی پدید آمده و قراول‌خانه‌ای دایر بوده‌است و چون در سده هشتم هجری قمری خواجه حسام الدین، در آن جا به خاک سپرده شده، از آن پس به نام “خواجه حسام” شهرت یافت.

آرامگاه خواجه حسام به گونه چهار طاقی بزرگ، از آجر ساخته شده و رکن الدوله، والی خراسان، که در سال ۱۲۹۹ هـ. ق از این محل دیدن کرده‌، نوشته‌ این چهار طاقی رو به خرابی است.

این مزار هم اکنون توده سنگی در میان بقایای اندک دیواری آجری پیش نیست اما از شواهد چنین به نظر می رسد که در گذشته بنایی قابل ملاحظه و مورد توجه مردم بوده است.

آرامگاه قاسم انوار شاعر قرن نهم

در جنوب روستای لنگر به فاصله حدود ۲۵ کیلومتری شمال غربی تربت جام نیز یکی از بناهای معتبر و قابل توجه شهرستان قرار دارد که به آرامگاه ” سید معین الدین قاسم انواری ” عارف و شاعر قرن هشتم و نهم هجری معروف است.

این بنای آجری در عین سادگی از عظمت و شکوه خاصی برخوردار است. نقشه آن مستطیل و فضاهای آن مشتمل بر یک ایوان بلند،یک خانقاه و یک گنبد خانه با پوشش رفیع است.

مسجد عتیق با کاشی کاری های منحصر به فرد

مسجد عتیق تربت جام از مسجدهای قدیمی تربت جام است و این مسجد،مسجد جامعی  به سبک شبستانی گنبد دار شامل پنج رواق است که رواق‌های محوری آن، عریض‌تر از رواق‌های کناری است.

در مرکز بنا، گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بوده که بعداً ویران شده‌است و گچ‌بری‌ها، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا، از نقطه نظر سبک، متعلق به قرن هشتم هجری و در سال ۷۲۰ هجری قمری ساخته شده است.

ایوان مسجد با ارتفاعی در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شده‌است و در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌اند که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‌ها راه دارد.

دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده‌است، نسبت می‌دهند.

در تزیین ایوان، از کاشی کاری و گچ بری استفاده شده‌است و در این ایوان، دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است؛ نخست، کاشی‌های فیروزه‌ای شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگ‌های سیاه، لاجوردی و فیروزه‌ای بر زمینه سفید تزیین شده‌اند و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌اند، دو چهار گوشه کاشی‌های شش گوش بزرگ را پر کرده‌اند.

نوع دوم، کاشی کاری معرق دوره صفوی است که تمامی نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را بانقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث با رنگ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای سیر و زرد می‌پوشانده‌اند.

علاوه بر کاشی کاری، از گچ‌بری‌هایی نیز در چند جای ایوان استفاده شده‌است که همه متعلق به یک دوره نیستند. وبانی این بنا، “شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد بن جامی “بوده‌است که قبل از اتمام آن، در گذشته‌است و کار او توسط پسرش “غیاث الدین بن مطهر” به اتمام رسیده‌است.

کتیبه ای به خط ثلث در کمر گاه مسجد کرمانی

مسجد کرمانی دارای شاه نشینی در وسط هر ضلع و سه حجره “چله خانی” در اضلاع غربی ـ شرقی است و در شاه نشین غربی آن، محراب گچ بری شده پر کار و نفیسی و در مقابل آن، قبری منسوب به استاد کرمانی ـ سازنده محراب ـ قرار دارد.

در کمرگاه بنا، “کتیبه‌ای به خط ثلث”، بنا را دور می‌زند و در بالای آن، مقرنس کاری بسیار زیبایی به کار رفته‌ که در تاق شاه نشین‌ها قرار دارد و در پایین، مقرنس‌های شمالی و جنوبی جمعاً ۸ لوح گچ بری مشبک وجود داشته‌است که امروزه ۷ لوح آن باقی مانده‌است.

در میان تزئینات این مسجد محراب گچ بری شده شاه نشین غربی که دارای نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پرکار است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار قرار دارد، متشکل از چهار طاق نما و قاب‌های ساده آجری در حد فاصل آن‌هاست.

دو طاق‌نمایی که بعد از ایوان قرار گرفته‌اند، دارای مقرنس کاری با اسلوب به کار رفته در داخل بنا هستند و حواشی آن‌ها نیز دارای گچ بری‌هایی نظیر نمونه‌های داخل بناست.

در خصوص تاریخ ساخت این بنا نمی‌توان اظهار نظر دقیقی وجود ندارد ؛ اما احتمال می رود که این بنا به نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری تعلق داشته باشد.

آب انبار لنگر با گنجایش ۲۰۰۰متر مکعب آب

این آب انبار واقع در روستای لنگر و ۲۴ کیلومتری غرب تربت جام است و هم‌زمان با بنای آرامگاه در دوره تیموری ساخته شده‌ است.

آب انبار لنگر بنای آجری بزرگی است که ارتفاع پوشش گنبدی آن از کف زمین به ۹ متر می‌رسد و این منبع حدود ۱۳۲ متر مساحت دارد و تقریباً ۲۰۰۰ متر مکعب آب را در خود جای می‌دهد.

 در جانب شمالی و جنوبی بنا دو غرفه آجری ساخته شده که در یکی از آنها پلکان آجری برای دسترس به آب قرار دارد و پله‌ها در عمق منبع و داخل آب ادامه پیدا می‌کند تا هر قدر سطح آب پایین رود، بتوان به آن دست یافت.

غرفه دیگری که کوچک‌تر و تقریباً قرینه غرفه پلکان دار است، برای استحکام پشت بند پوشش بنا، ساخته شده‌ و از ساخته‌های امیرعلی شیرنوایی، وزیر دانشمند و خیر سلطان حسین بایقرا است.

آب انبار تربت شیخ جام متعلق به دوره ناصر الدین شاه

 این بنا مقابل در ورودی باغ و متصل به صحن شمالی مرقد شیخ جام واقع شده‌است. بنای اولیه آب انبار در سال ۱۰۱۰ هجری قمری توسط “فیروزبن حسین” نامی ساخته شده و در دوره ناصرالدین شاه تعمیر و بازسازی شده‌است.

بنا با مصالح آجر و ساروج و گل ساخته شده و دارای طرحی مستطیل شکل با درگاهی در میانه هر ضلع و پوششی گنبدی است.

قلعه “گبری” از دژهای اسماعیلیه

این قلعه بر فراز کوهی در ۱ کیومتری روستای قلعه گبری، در جنوب غربی پل خاتون قرار دارد واین دژ بایستی از دژهای اسماعیلیه باشد.

قلعه شامل تأسیسات زیست دراز مدت، مانند حوض ساروجی یا سنگی نیست و تنها نیاز فوری و روزمره ساکنانش را برآورده می‌کرده‌است.

قلعه “گوش لاغر” اثری هزار ساله

این قلعه در بیرون روستای گوش لاغر، بر سر راه مشهد – صالح آباد و در ۱۱ کیلومتری شمال غرب آن، بر روی یک تپه سنگی قرار دارد.

از قلعه گوش لاغر یک محوطه با یک برج خراب به بلندی حدود ۵ متر باقی مانده و سفال‌های لعابدار، با نقش‌های کنده زیر لعاب، که در این قلعه دیده شده، دیرینگی قلعه را به سده‌های نخستین اسلامی یعنی به هزارسال پیش و سده‌های سوم و چهارم هجری قمری می رساند.

قلعه “زورآباد” دژی خشت و گلی

قلعه زورآباد در کنار صالح آباد قرار دارد، این دژ از خشت و گل ساخته شده‌است، حصار شرقی ویران شده، ولی حصار غربی پابرجاست، در هر گوشه حصار، برجی دو سه طبقه ساخته شده‌است.

قلعه” استادی” قلعه نظامی دوران صفوی

این قلعه در روستای استاد، در ۸۶ کیلومتری شهر تربت جام و ۲۳ کیلومتری جنت آباد و به فاصله چند کیلومتری غرب هریرود قرار دارد.

امروز از آبادی استاد یا استای اثر برجسته‌ای دیده نمی‌شود ولی در آن محل بر فراز کوهی از دوران صفوی ، قلعه‌ای نظامی و نیمه ویران وجود دارد و در پایین دست قلعه بازمانده آبادی‌های دیگری ، با سفال‌هایی از دوره سلجوقی و تیموری دیده می‌شود.

تپه “شور قلعه” سکونتگاه مردمان باستانی

ظاهراً تپه شور قلعه یکی از سکونت‌گاه‌های مردمان باستانی است که به گفته “گیرشمن” باستان شناس فرانسوی از طریق دره کشف رود خود را به درون ایران کنونی رسانیده‌اند.

در یک جای تپه که به طور تصادفی خاک‌برداری شده لایه‌های نمایان‌گر وجود بازمانده فرهنگ پیش از تاریخ دیده می‌شود.

تپه “شور قلعه” تربت جام در ۳۰۰متری جنوب غربی روستای “شور قلعه” که در ده کیلومتری غرب پل خاتون است قرار دارد.

تپه “صدرآباد” زخمی کاوش های غیر مجاز

در کناره جنوب کشف رود، در ۳ کیلومتری غرب پل خاتون قرار دارد و در کاوش‌های غیر مجاز، آجرهای سرخ رنگ ۵ * ۲۵ * ۲۵ سانتیمتر در آن پیدا شده‌است.

در این تپه سفال‌های بدون لعاب با نقش برجسته قالب‌زده و دارای نقش‌های نیم استوانه‌ای و باندهای عمودی برجسته هستند، که تزیینات روی ظرف‌های نقره ساسانی را به یاد می‌آورند و این تأثیر از هنر دوران ساسانی مربوط به سده‌های نخستین اسلامی است.

گزارش : زهره رنگ آمیز