کلیسای سنت استپانوس آذربایجان‌غربی

کلیسای سنت استپانوس در نزدیکی رود ارس در آذربایجان غربی قرار دارد

این کلیسا در ۲۶ کیلومتری غرب جلفا در محلی به نام قریه قزل وانگ (صومعه قرمز) در نردیکترین روستای دره شام از دهستان ارس در کنار بخش پلدشت شهرستان ماکو واقع شده است.

یکی از زیباترین و مشهورترین کلیساهای ارمنیان در جهانٰ کلیسای استپانوس مقدس با ویژگی‌های معماری و تزیینی بسیار است.

استپانوس مقدس یکی از ۷ نفر نیک تاماتی است که مراسم تحلیف او به وسیله حواریون حضرت عیسی مسیح انجام گرفت و از مبلغان مسیحیت شد.

یهودیان اورشلیم به او تهمت زدند که  سخنانی برخلاف شریعت یهود گفته، استپانوس را دستگیر و در روز ۲۶دسامبر سال ۳۶ میلادی سنگسار کردند.

کلیسای استپانوس در دژی استوار واقع شده. ارمنیان به مجموعه بناهایی که در این گونه دژها بنا می‌کردند وانک می‌گویند.

تاریخ بنای کلیسای استپانوس دقیقاً مشخص نیست. کهن‌ترین سندی که از وجود وانک(دیر) در این منطقه آگاهی می‌دهد مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است.

کلیه دیوارهای خارجی، بام، ساق گنبد، گنبد، ستون‌ها و برج‌ناقوس کلیسا را با سنگ‌های سفید و صورتی تراشیده شده ساخته‌اند.

گنبد عظیم ۱۶ ضلعی مرتفع کلیسا را روی ۴ ستون سنگی قطور که با سنگ‌های تراشیده ساخته شده است، استوار کرده‌اند.

سراسر لبه ساق گنبد لوزی‌هایی ترسیم شده. این لوزی‌ها با طرح‌های اسلیمی و هندسی تزیین گردیده‌اند.

کلیه بخش‌های داخلی کلیسا، اطراف پنجره‌ها، ساق گنبد، دیوارها و ستون‌ها با گل و بته و پرندگان نقاشی و تزیین شده‌اند.

در برخی نقاط این تزیینات و نقاشی‌ها محو و خراب شده‌اند و در انتهای هر یک از زوایای شیب‌دار دامنه گنبد کلیسا به جای ناودان مجسمه کله قوچ، گوزن، ابلیس،‌ گاو و بز قرار دارد.

سرتاسر دیوارهای خارجی کلیسا پوشیده از حجاری‌ها، طاق‌نماها، نیم ستون‌ها و مقرنس‌‌کاری‌های بسیار زیباست که مجموعه را به صورت یکی از شاهکارهای بسیار نفیس معماری ایران زمین درآورده است.

سه کلیسا در حریم کلیسای استپانوس در منطقه دره شام وجود دارد، روستاهای دره شام تا دوره صفویه فعال بودند و ارمنیان در این روستاها کشاورزی و دامپروری می‌کردند.

پس از کوچ ارمنیان به داخل فلات ایران به وسیله شاه عباس صفوی روستاهای دره شام خالی از سکنه شد.

سه کلیسای روستاهای دره شام عبارتند از:

• کلیسای مریم مقدس که در سال ۱۵۱۸ میلادی ساخته شده است
• کلیسای گودرک مقدس در پشت ارتفاعات کلیسای استپانوس قرار دارد
• کلیسای چوپان که محل عبادت چوپانان روستاهای ارمنی‌نشین دره شام بود و اطراف آن تعداد بسیاری سنگ قبر وجود دارد

کلیسای سنت استپانوس در سال ۲۰۰۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.