مسجد جامع ساوه مرکزی

مسجد جامع ساوه از اولین مسجد‌هایی است که در ایران ساخته شده و طی سال‌ها دوره‌های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شده‌است.

هزار و دویست – سیصد سال پیش چند تا اوستا بنای ساوجی دور هم جمع شدند، طرح یک مسجد کوچک و جمع‌وجور را کشیدند، آستین‌هایشان را بالا زدند و با کنار هم گذاشتن خشت‌های گلی آفتاب خورده، چند تا شبستان را دور تا دور یک حیاط مستطیل شکل بنا کردند.

باستان‌شناسان مدعی‌اند این مسجد یکی از اولین مسجدهای ساخته شده در ایران است؛ هرچند مسجد کهنسال در طول قرن‌های بعد آن‌قدر تغییر کرد که دیگر چیزی از آن مسجد اولیه باقی نمانده.

حالا دور تا دور حیاط مستطیل – مربع شکل مسجد جامع شهر ساوه را یک گنبد زیبا، چندین شبستان، ایوان‌هایی بلند و مناری رشید گرفته است. این مسجد زیبا آن‌قدر تزئینات جور واجور معماری روی طاق‌ها و دیوارهایش دارد که می‌توان به عنوان یک موزه به دیدنش رفت.

بد نیست بدانید
تا به حال به‌طور دقیق سن و سال مسجد جامع ساوه تعیین نشده، اما قدیمی‌ترین چیزی که توی این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌هایی است که در قرن چهارم نوشته شده‌اند. پس این مسجد لااقل هزار سالی عمر دارد.

با کاوش‌هایی که طی چند سال گذشته انجام شده و با کشف توده‌های گلی و آواری که به دست آمده، کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که در محل کنونی مسجد جامع، مسجدی قدیمی‌تر وجود داشته که قسمتی از مصالح مسجد امروزی از همان مسجد اولیه تامین شده.

روبه‌روی گنبدخانه که بشود ضلع شمالی مسجد، دیوار خرابه‌های خشتی وجود دارد که احتمالا زمانی دیوار حجره‌های درس و بحث طلبه‌های علوم دینی بوده و حالا محتاج سایبان‌های بالای سرشان هستند تا از گزند باد و باران در امان بمانند.

مسجد جامع ساوه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده؛ گنبدخانه مسجد که از قدیمی‌ترین بخش‌های آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبی بنا شده، مناره مسجد متعلق به قرن ششم است، ایوان غربی در قرن هشتم و بعد از غارتگری‌های مغول ساخته شده و حتی قاجاری‌ها هم دستی بر سر و روی مسجد کشیده‌اند.

به تمام آن چیزهایی که در عکس‌ها می‌بینید، اضافه کنید یک کتابخانه بزرگ با قفسه‌های پر از کتاب‌های دستنویس را که نقلش در کتاب «آثار البلاد و اخبار العباد» آمده. این مجموعه که به وزیر ابی طاهر خاتون منسوب است، محل نگهداری اشیای باارزشی از جمله اسطرلاب، گوی و کتاب‌های خطی بوده. تمام این مجموعه را سپاهیان مغول مثل خیلی از گنجینه‌های دیگر سرزمین ما به آتش کشیدند.

ایوان پیرغربی که حالا دیگر به کمک تیرهای چوبی و داربست‌های فلزی سر پا ایستاده، عضو نسبتا جدیدتر ضلع غربی مسجد است. سال‌ها پس از ساخته شدن ردیف طاق‌های نه‌چندان بلند، در ابتدای قرن هشتم، ۳طاق از وسط این مجموعه را خراب کرده و این ایوان را آن‌قدر استادانه بین طاق‌ها بنا می‌کنند که عمرا کسی بتواند حدس بزند این ایوان از الحاقات بعدی است.

طاق‌های کناری هم که آن‌قدرها عرضی ندارند، سال‌های سال محل اعتکاف مؤمنان و اقامت کسانی بوده که خسته و کوفته از گرد راه می‌رسیدند و می‌خواستند شبی را در ساوه سر کنند.

ورودی مسجد حالا همین در چوبی و شیشه‌های رنگی‌اش است اما در قرن هفتم که این مسجد آن‌قدرها هم تاریخی نبود، در ورودی و مجموعه سردر، درست روبه‌روی گنبدخانه قرار داشته و ساوجی‌ها برای پا گذاشتن به صحن مسجد باید از یک طاق رفیع و ۲مناره در دو طرفش، می‌گذشتند. اگر داستان ما درباره مجموعه ورودی درست از آب در بیاید، ۲مناره مسجد جامع ساوه، قدیمی‌ترین جفت‌مناره در سردر مساجد خواهند بود.

شاید باور کردن اینکه سنگینی گنبد بزرگ، ایوان‌ها و طاق‌های این مسجد را خشت‌های گلی تحمل می‌کنند، سخت باشد. زائده‌هایی که پشت دیوارها می‌بینید، پشت بند هستند و دارند دیوارها را در تحمل بار سنگین‌شان همراهی می‌کنند.

مفصل‌ترین تزئینات مسجد جامع روی محراب‌هایش اجرا شده؛ ۲محراب یک تکه از کاشی متعلق به عصر تیموری در حجره‌های دو طرف گنبد خانه کار گذاشته شده و این یکی که در حال حاضر محراب اصلی مسجد جامع است، روی دیوار گنبد خانه قرار گرفته. تزئینات گچی با این ظرافت و مزین به اسم امیرالمؤمنین، فقط از دست معماران چیره‌دست و شیعه‌مذهب صفوی برمی‌آمد.

این مناره که زمانی برای خود جفتی داشته و عالمی، حالا سال‌های سال است که تک و تنها بیرون محوطه مسجد ایستاده و زیبایی‌اش را به‌رخ می‌کشد. تزئینات آجری منار هیچ رنگ و لعابی ندارند اما متنوع و زیبا به نظر می‌رسند.

در واقع این معمارهای خبره عهد سلجوقی بودند که با کمی پس و پیش کردن آجرها، نقش و نگار و حجم و تحرک ایجاد کرده‌اند. بازی نور و سایه از ساعتی به ساعتی دیگر، باعث می‌شود تزئینات منار مسجد جامع ساوه اصلا ساده و یکدست به‌نظر نرسند.

فقط خدا می‌داند که زیر این تزئینات زیبای گچی چه چیزی ممکن است پیدا بشود. مرمت‌گرها و سازندگان بعدی مسجد، هیچ چیز را خراب نکرده‌اند، کتیبه‌ها و تزئینات اولیه مسجد را زیر لایه‌های گچ نگه داشته‌اند و روی آن هنر خود را به نمایش گذاشته‌اند. بهترین تزئینات هر دوره را می‌توانید روی گنبد، ایوان، محراب و در و دیوارهای مسجد ببینید.