باغ‌های‌ ایرانی

باغ ایرانی به عنوان یک ساختار کامل، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانه‌ای از سازگار نمودن و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است.

در گذشته باغ ایرانی بروز توان نهفته محیط و ادراک پیچیدگی‎های آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجادمی‎‎کرد که باعث بقا و پویایی بستر طبیعی می‎‎شد.

باغ‎های تاریخی از آثار مهم گذشته در ایران، به خاطر ارزش‎های چند گانه محیطی، سودمندی و زیبایی‎شناسی که کلیه حواس پنجگانه را درگیر می‎کند به عنوان میراث ملی و سندی با ارزش از هویت تاریخی و فرهنگی بایست شناسایی، فهرست‎بندی و به طور پویا و پیوسته حفاظت و نگهداری گردد.

آغاز انتظام‎بخشی به باغ را باید در زمان هخامنشیان جستجو نمود. در باغ‌های سلطنتی پاسارگاد (قرن ۶ قبل از میلاد) با توجه به شبکه منظم مسیر سنگفرش آب‎روها می‎توان ادعا نمود که شکل چهار باغ و نظم چهار قسمتی در اینجا به ظهور رسیده است و در دوران پس از اسلام منشاء باغ‌های چهار قسمتی اسلامی بوده است.

در دوره ساسانی ( ۶۳۳-۲۲۴ م) باغ‌سازی گسترش فراوانی می‎یابد. جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت به ویژه پرستش آب موجب گردید تا علاوه بر انتظام انسانی در باغ چشم‌اندازها و انتظام بستر طبیعی نیز مطرح گردد. باغ قصرهای این دوره همانند تخت سلیمان و کاخ فیروزآباد بیستون در بسترهای طبیعی جذاب مانند دریاچه و چشمه مکان‎یابی گردیدند.

تنوع هندسی مشخص‎ترین ویژگی باغهای این دوره است. انتظامهای محوری، مرکزی و چهار بخشی در باغهای این دوره دیده می‎شود. با استقرار تمدن اسلامی در دوره بنی‎امیه در سامره و اندلس باغهایی احداث گردیدند که همچنان باغ‎های ساسانی مورد الگو برداری قرار گرفته بود.

بسیاری از محققین با شکوه‎ترین عصر باغسازی در ایران را در دوره صفوی می‎‎دانند. در این دوران باغات در گستره شهر به عنوان عنصر شکل‎دهنده ساختار فیزیکی شهر بودند و همچون منظومه‎ای سبز تمامی ساختار شهر را تحت تاثیر قرار می‎دادند.

باغسازی در دوران صفویه از قزوین شروع شد. این شهر به عنوان پایتخت صفوی انتخاب گردید و به صورت باغ شهر سازمان یافته بود که اکنون از باغهای درباری بجز چند ساختمان چیزی باقی نمانده است. در زمان شاه عباس، پایتخت از قزوین به اصفهان تغییر مکان داد.
در اصفهان از همنشینی فضاهای شهری، خیابان، میدان و باغ ساختار هندسی این باغ شهر شکل گرفت. میدان نقش جهان به شکل مستطیل و خیابان چهارباغ به صورت خطی عمود بر رودخانه زاینده رود، ۲ عنصر اصلی شکل دهنده شهر اصفهان بودند. در واقع نظام کالبدی شهر از تقاطع دو محور چهار باغ و رودخانه شکل گرفت.

سیر تحول طراحی باغ در دوره صفویه نیز هماننده زنجیره‎ای به دوره تیموریان مرتبط بوده و در دوران قاجاریه به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا نشانه‎هایی از الگوی باغ‎سازی اروپایی در باغهای ایران نفوذ کرد و در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغها و پارکهای اروپایی و یا آمیخته ای از آنها رواج یافت.

ابتدایی‎ترین و ساده‎ترین اصل هندسی باغ ایجاد محوری در میانه باغ و به موازات طول آن می‎باشد. بطور معمول دو طرف این محور درختان سایه‎انداز کاشته شده است. هندسه باغ از تقسیمات راست گوشه تشکیل شده است. مهمترین این تقسیمات، انتظام چهار بخشی است.

انتظام باغ بر اساس هندسه محوری و تقارن است. این انتظام در قالی‎های ایرانی نیز قابل جست و جو می‎باشد و عناصر این انتظام (آب، گیاه و معماری) در نگارگری ایرانی موجوداند و تصویری ایده‎آل از باغ ایرانی را ارائه می‎دهند.

شکل باغ ایرانی شامل انتظام آب، انتظام گیاه و انتظام معماری است.