بررسی ارتباط میان هویت مذهبی و کالبدی شهر تهران۱

چکیده

شهر تهران به عنوان پایتخت ایران، همواره از جایگاه مهم فرهنگی، سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده است. بسیاری از ساکنین سایر شهرها به دلایل مختلف زادگاه خود را ترک و جهت ادامه زندگی این شهر را انتخاب می‌کنند. از این رو به لحاظ فرهنگی می‌توان شهر تهران را عصاره فرهنگی کشور دانست. وجود چند گانگی در هویت فرهنگی  تهران، سبب تاثیرگذاری بر هویت کالبدی شهر تهران یا وضعیت معماری شهری شده است. از این رو ضمن بررسی مطالعات گذشته پیرامون ارتباط هویت مذهبی و کالبدی شهرها، ارتباط میان این دو مولفه مورد بررسی قرار گرفته است. پس از بررسی روایی و پایایی پرسشنامه، با استفاده از روش نمونه گیری خوشه‌ای تصادفی، تعداد ۴۵۰ پرسشنامه در میان شهروندان مناطق ۲، ۵، ۱۱ و ۲۲ توزیع و وضعیت هویت مذهبی و کالبدی مورد پرسش قرار گرفته است. سپس با استفاده از آمار ناپارامتری و ضریب همبستگی پیرسون ارتباط متغیرها تحلیل شده است. شرکت در مراسم مذهبی، تمایل به حضور در اماکن مذهبی در صورت دسترسی و در صورت دور بودن، و ضرورت وجود اماکن مذهبی به عنوان مولفه‌های هویت مذهبی مورد سنجش قرار گرفته‌اند. نتایج نشان داده است که منطقه ۲ دارای میزان هویت مذهبی کمتری و مناطق ۲۲ و یازده دارای هویت مذهبی قوی‌تری در میان مناطق منتخب بوده‌اند. همچنین با مدرن شدن نمای ساختمان، هویت مذهبی در منطقه دو کم رنگ شده است. در شهر تهران نیز وجود رابطه مثبت و معنی داری میان متغیرهای « دسترسی به مراکز اداری و فرهنگی» و « هویت مذهبی» تائید شده است.

مقدمه

شهر تهران به عنوان پایتخت ایران، همواره از جایگاه مهم فرهنگی، سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده است. بسیاری از ساکنین سایر شهرها به دلایل مختلف زادگاه خود را ترک و جهت ادامه زندگی این شهر را انتخاب می‌کنند. از این رو به لحاظ فرهنگی می‌توان شهر تهران را عصاره فرهنگی کشور دانست. البته این امر بدین معنا نیست که ایران یعنی تهران، بلکه این شهر را می‌توان به عنوان نماینده و شاخصی از فرهنگ کشور دانست. وجود تنوع فرهنگی از یک سو و از سوی دیگر اثرگذاری بسیاری متغیرها نظیر عوامل اقتصادی، امنیتی و سیاسی سبب شده است تا طی زمان فرهنگ بومی تهران دچار تغییراتی شده باشد. این تغییرات در بعضی موارد سبب بروز تعارضاتی نیز شده است. وجود چند گانگی در هویت فرهنگی  تهران، سبب تاثیرگذاری بر سایر متغیرهای شهری شده است. هویت کالبدی شهر تهران یا وضعیت معماری شهری یکی از این متغیرها است.

حضور فرهنگ در فضاهای معماری و شهری از راه های گوناگون صورت می گیرد که برای نمونه می توان به حضور آن به شکل عناصر ، نقش ها ، تزئینات ، ترکیب های حجمی یا ترکیب هایی خاص در پلان اشاره کرد . هر بنایی به عنوان جزئی از فرهنگ معماری وظیفه عینیت بخشیدن یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم ظاهری خود را دارد که نمودی است برای سنجش فرهنگ . البته نقش فرهنگ در شکل گیری تمام فضاهای معماری یکسان نبوده بلکه در سازمان یابی فضاهای فرهنگی ، آیینی و عمومی بیشتر بوده است (پاکزاد و همایون، ۱۳۸۳). از سویی دیگر مهمترین کارکرد هویت،ایجاد پیوستگی و همانندی است.در شکل دهی،ساماندهی و سازماندهی هویت هر فرد،دو عنصر دخالت دارد که عبارتند از،تعریف ما از خود و تعریف ما از دیگران.نکته قابل توجه آن است که هویت در هر سطحی در مقابل (غیر) مطرح می شود. ویژگی دیگر هویت چند لایه ای بودن است. برخورداری از هویتی منسجم سبب می شودتا فرد نسبت به وقایع و حوادث اطراف خود موضع واحدی را با دردست داشتن معیارهای واحد،در پیش بگیرد ( حاجیانی،۱۳۷۹: ۱۹۶). برخلاف برخی تصورات که مذهب را در نتیجه تداوم روند تجددگرائی، محو شده می‌پنداشتند. دین به عنوان منبع اولیه معنی بخشی و هویت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسلمانان، مسیحیان، بودائیان و هندوها مطرح است. برخورداری از دین و تعالیم مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آئین‌های مذهبی فراگیر در فرآیند شکل دهی هویت ملی بسیار موثر است. مذهب علاوه بر این که از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به حساب می‌آید، موجب دلگرمی، سرزندگی، نشاط و اشتیاق عمومی است. ضمن آن که در بسیاری مواقع مذهب در مفهوم جامعه شناختی، با تاکید بر بعد عینی و خارجی آن، با سایر مضامین ملی از جمله دولت، تاریخ و میراث فرهنگی در آمیخته است (حاجیانی، ۱۳۷۹). از این رو این مطالعه ضمن بررسی برخی مطالعات انجام شده در این خصوص به بررسی رابطه میان هویت مذهبی شهروندان مناطق ۲، ۵، ۱۱و ۲۲ و هویت کالبدی شهر تهران می‌پردازد.

مروری بر مطالعات انجام شده

تقی زاده (۱۳۸۷) به مطالعه رابطه هویت ” سنت معماری ایران” با مدرنیسم یا نوگرایی پرداخته است. در  این مطالعه آمده است که تاملی در ادبیات متذکر به مفاهیمی چون ” سنت” ، “نوگرایی” و “مدرنیسم” در معماری ایران بیانگر خلط برخی مباحث و معادل گزینی های ناکارآمدی است که همچون همیشه ناشی از مستور بودن و یا مستور نگه داشته شدن مبانی نظری و فکری آثار معماری و شهری برای جامعه بوده است. قطبی(۱۳۸۶)، به بررسی هویت و معماری امروز ایران پرداخته است. این مطالعه آورده است که مقوله ای بنام “هویت” سابقه ای به بلندای تاریخ دارد. این مطالعه در نهایت به این نتیجه رسیده است که هویت بیش از آن که معطوف به گذشته باشد به بینش افراد مرتبط است، زمان حال را در بر می گیرد و تقاضا برای بهره مندی از آن  ریشه در نیازهای فردی و جمعی شهروندان در محیط شهر دارد. اشکال مختلف هویت نیز در مطالعات مختلف مورد توجه قرار گرفته است. جوانی (۱۳۸۴)، به معرفی هویت دینی و تقابل آن با هویت های دینی پرداخته است. حجت(۱۳۸۴) نیز به بررسی هویت و معماری پرداخته است. در این مطالعه آمده است که انسان همواره در پی گوهری و هویتی بوده تا به کیستی و چیستی خویش راه یابد  و هنر و معماری بر آن است که این هویت را جان مایه خویش قرار دهد. دگرگونی نگرش انسان به جهان، دگرگونی هویت ها را در پی داشت. انسان سنتی (مذهبی) جهان را برهه ای می دانست و انسان مدرن آمده بود تا خود را و جهان را آنگونه که می خواست بسازد. بمانیان و همکاران(۱۳۸۴) به بازخوانی هویت معنوی در معماری مساجد شیعی پرداختند. در این مطالعه آمده است که معماری قدسی، از دیرباز عالی ترین  بستر تکامل روحی آدمیان بوده است. اوج اعتلا و شکوفایی هنر معماری مقدس اسلامی را می توان در ساحت مساجد جستجو کرد، در این بین به نظر می رسد مساجدی که در دوران طلایی قدرت معنوی، مالی و سیاسی شیعیان در این سرزمین شکل گرفته‌اند، واجد هویت معنوی ویژه ای بوده اند. سفیری و غفوری (۱۳۸۸) در خصوص تاثیر هویت دینی بر جوانان شهر تهران و همچنین بررسی نقش خانواده در شکل گیری این هویت، به بررسی هویت دینی و ملی جوانان شهر تهران با تاکید بر تاثیر خانواده پرداخته است . کلانتری و همکاران(۱۳۸۸)، به بررسی هویت دینی و جوانان در شهر شیراز پرداخته است. هویت دینی به دلیل ماهیت و محتوایی که دارد تقریبا” مهم ترین بعد هویت است که نقش بسیار تعیین کننده ای در هویت یابی افراد یک جامعه بازی می کند. انتظار می رود تقویت این بعد از هویت موجب دوام  و قوام سایر ابعاد آن شود و از سوی دیگر، چالش در این حوزه می تواند زمینه ساز بحران در سایر ابعاد هویت شود. این ادعا در جوامعی که دین رکن اساسی اداره آن را مشخص می کند، کاملا” صادق است. آبل[۱](۲۰۰۰)، در کتابی با عنوان معماری و هویت آورده است که معماری و هویت آورده است که معماری در پاسخ به تغییرات تکنولوژیکی و فرهنگی در حال دگرگونی است. تحولات فرهنگی و تکنولوژی سبب شکل دهی مجدد معماری مدرن برای پاسخگویی به عنوان یک منش مدرن و متنوع برای قرن بیست و یکم، شده است. تاثیر فن آوری اطلاعات در تولید معماری، روابط بین سنت و نوآوری و چشم انداز جهانی فرهنگ کشورهای عضو اکو از محورهای اصلی کتاب آبل است.

روش تحقیق

روش جمع آوری داده‌ها و اطلاعات در این مطالعه از نوع پیمایشی بوده است. با توجه به گستره جغرافیایی شهر تهران و پراکنش جمعیتی آن امکان پیمایش کل شهر میسر نبود از این رو برپایه روش نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی مناطق ۲، ۵، ۱۱ و ۲۲ به عنوان خوشه‌های مورد بررسی انتخاب شده اند. تاریخچه، موقعیت جغرافیایی و بافت تاریخی و شهری این نواحی تصویری مناسب از وضعیت شهر تهران را ارائه می‌کند.

با توجه به انتخاب مناطق ۲،۵، ۱۱ و ۲۲ به عنوان خوشه‌های مورد بررسی، وضعیت جمعیتی و خانواری این مناطق در جدول زیر آورده شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در مجموع مناطق منتخب حدود ۲۱% خانوارهای ساکن شهر تهران را در خود جای داده است. در میان مناطق منتخب نیز منطقه ۵، حدود ۸/۸% از خانوارهای ساکن شهری را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که منطقه ۲۲ نیز تنها ۲/۱% از خانوارهای ساکن در شهر تهران را در خود جای داده است. بررسی وضعیت بعد خانوارهای مناطق منتخب نیز نشان می‌دهد که به طور متوسط بعد خانوار مناطق منتخب برابر ۳/۳ نفر بوده است. این در حالی است که متوسط بعد خانوار شهری در شهر تهران برابر ۴/۳ است. در میان مناطق منتخب نیز منطقه ۲۲ با دارا بودن متوسط بعد خانوار ۸/۳ نفر بیشترین بعد خانوار را داشته است.

جدول ۱- بررسی پارامترهای جمعیتی و تعداد خانوار مناطق منتخب شهرداری تهران در سال ۱۳۸۹

ماخذ: www.tehran.ir

به منظور تعیین حجم نمونه از جدول مورگان ۱۹۷۰ استفاده شده است. براساس جدول مورگان در صورتی که حجم جمعیت مورد بررسی، در این مطالعه خانوارهای شهر تهران که ساکن مناطق منتخب می‌باشد، ۵۰۰۰۰۰ عدد باشد، با اطمینان ۹۵% و پذیرفتن ۵% خطا، تعداد نمونه برابر ۳۸۴ عدد می باشد. بنابراین تعداد ۴۷۰ عدد پرسشنامه تهیه و با توجه به ضریب برگشت پذیری بالای آن که برابر ۹۵% بوده است، به طور متوسط برای بررسی هر مولفه، ۴۵۰ پرسشنامه تکمیل شده، در بررسی‌ها لحاظ شده است. سهم هر منطقه از تعداد کل پرسشنامه ها با توجه به سهم هر منطقه از مجموع مناطق منتخب تعیین شده است. به منظور افزایش اعتبار بررسی‌، تلاش شده است تا بسته به مولفه مورد بررسی، پرسشنامه‌هایی توسط ساکنین سایر مناطق تهران نیز تکمیل و تحت عنوان سایر مناطق در تحلیل‌ها لحاظ گردد. به منظور بررسی پایایی پرسشنامه نیز از معیار آلفای کرونباخ بهره گرفته شده است.

میزان آماره آلفا برای پرسشنامه‌های منطقه ۵، ۱۱، ۲۲، ۲ به ترتیب برابر ۸۷/۰، ۸۱/۰، ۷۹/۰، ۸۳/۰ شده است که نشان دهنده پایائی مورد قبول است. به منظور تجزیه تحلیل داده‌ها و اطلاعات از آماره توصیفی ضریب همبستگی استفاده شده است.

نتایج و یافته‌ها

بررسی هویت مذهبی

v     بررسی  شرکت در مراسم مذهبی شامل اعیاد و عزاداری‌ها

یکی از اشکال هویت که تاثیر بسیاری بر رفتار و نگرش افراد داشته و همچنین سایر اشکال هویت را متاثر می‌سازد هویت مذهبی ساکنین یک منطقه است. جهت بررسی وضعیت هویت مذهبی ساکنین مناطق ۲ و ۵ و ۱۱ و ۲۲ و سایر مناطق از ساکنین پرسیده شده است که آیا در مراسم مذهبی شامل اعیاد و عزاداری‌ها شرکت می‌کنند. بررسی ها نشان می‌دهد که از پاسخ دهندگان در منطقه دو ۴/۴۹% گهگاهی در مراسم شرکت می‌کنند و ۵/۱۶% از پاسخ‌دهندگان به طور مستمر در مراسمات مذهبی شرکت دارند. این در حالی است که ۷/۱۷% پاسخ دهندگان نیز در مراسمات مذهبی شرکت نمی‌کنند. بررسی در منطقه ۵ نشان می‌دهد که ۹/۴۴% گهگاهی در مراسم شرکت می‌کنند و ۹/۳۳% از پاسخ دهندگان به طور مستمر در مراسمات مذهبی شرکت دارند. این در حالی است که ۸% پاسخ دهندگان نیز در مراسمات مذهبی شرکت نمی‌کنند. بررسی در منطقه ۱۱ نشان می‌دهد که ۰/۴۹% از پاسخ دهندگان گهگاهی در مراسم شرکت می‌کنند و ۵/۲۴% از پاسخ دهندگان به طور مستمر در مراسمات مذهبی شرکت دارند. این در حالی است که ۱/۶% پاسخ دهندگان نیز در مراسمات مذهبی شرکت نمی‌کنند. بررسی‌ها در منطقه ۲۲ همانطور که در جدول ذیل آمده است نشان می‌دهد که ۰/۴۹% پاسخ دهندگان گهگاهی در مراسم شرکت می‌کنند و ۷/۳۴% پاسخ دهندگان به طور مستمر در مراسمات مذهبی شرکت دارند. این در حالی است که ۱/۶% پاسخ دهندگان نیز در مراسمات مذهبی شرکت نمی‌کنند.

جدول ۲- بررسی وضعیت شرکت در مراسم مذهبی شامل اعیاد و عزاداری‌ها در مناطق ۲ و ۵ و ۱۱ و ۲۲

بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۴/۴۸% از پاسخ دهندگان گهگاهی در مراسم شرکت می‌کنند و ۶/۲۴ درصد پاسخ دهندگان به طور مستمر در مراسمات مذهبی شرکت درند. این در حالی است که ۵/۱۲% پاسخ دهندگان نیز در مراسمات مذهبی شرکت نمی‌کنند.

جدو ل ۳- بررسی وضعیت شرکت در مراسم مذهبی شامل اعیاد و عزاداری‌ها در شهر تهران واحد: درصد

ع.رحیمی ف.فراهانی