توسعه درونی شهرها و شاخص های اندازه گیری آن

سیاست توسعه درونی یا درون زای شهری ، یکی از سیاستهای  سه گانه توسعه شهری است که در کنار دو سیاست توسعه شهری متصل یا پیوسته ( ایجاد شهرک های متصل به شهر و در محدوده رسمی شهر ) و دو سیاست توسعه شهری منفصل یا نا پیوسته ( ایجاد شهرهای جدید با فاصله از شهر مادر ) مطرح می شود… ( محمد آئینی)

برخی این سیاست را دارای مزیت های نسبی متعددی نسبت به دو سیاست دیگر می دانند و معتقدند شهرهای موجود کشور از طریق توسعه درونی ، تا سالیان زیادی می توانند پاسخگوی بسیاری از نیازهای از جمله اسکان سرریز جمعیت شهری و ارتقاء سرانه های خدمات شهری باشند و تاکید دارند تا مادامی که در درون شهر موجود،  ظرفیت لازم وجود دارد ، استفاده از سایر سیاست های توسعه شهری ، هزینه های اضافه ای بر مردم و دولت تحمیل  می نمایند و این به لحاظ علمی و عقلی مردود است . اما ، توسعه درونی چیست و میزان توسعه یافتگی درونی هر شهر را چگونه می توان اندازه گیری کرد ؟ اینها مباحثی است که در این مقاله به آنها پرداخته می شود .

توسعه درونی شهری یا توسعه از درون ، بر خلاف سایر سیاستهای توسعه شهری ، با توجه به اینکه در بستر شهر موجود و با حضور ساکنان و شهروندان و واحدهای همسایگی صورت می پذیرد موضوعی پیچیده ، چند وجهی ، میان بخشی و حتی فرابخشی است که نه فقط یک کار فیزیکی ، کالبدی و شهرسازی است بلکه دارای ابعاد قوی اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و زیست محیطی است . در توسعه درونی شهرها ، بجای گسترش افقی ، شهر بصورت عمودی گسترش می یابد ، بافتهای قدیمی ، فرسوده و نا کارآمد شهری ، احیاء بهسازی و نوسازی می شود . اراضی بایر و رها شده شهری بکار گرفته می شود . کاربریهای نا مناسب و نامتناسب با زندگی امروزین شهری نظیر زندان ها ، پادگان های نظامی ، کارخانجات و صنایع مزاحم در درون شهر اصلاح می شود . سطح معابر و شبکه های دسترسی ، سطح فضای سبز و .. به استانداردهای شهرسازی نزدیک می شود.

مقاله کمیسیون جوامع اروپایی در سال ۱۹۹۰ می گوید علاوه بر تعریف محدوده بافت شهر ، توسعه های بعدی باید در داخل مرزهای موجود شهر صورت گیرد و راه حل شهر فشرده  وسیله ای برای رسیدن به توسعه پایدار و آنتی تز حومه های گسترده و بی درو پیکر فعلی می داند ( اینیاسی زاکس ، ۱۹۹۴ ) . در توسعه درون شهری ، بیشترین توجه معطوف به استفاده مؤثرتر از زمین هایی است که تحت پوشش توسعه شهری درآمده است . بخش اعظم رشد آینده جمعیت و نیاز مسکن در منطقه یا شهر را می توان از طریق پرکردن بافت موجود شهر ، افزایش متعادل تراکم ، نوسازی و بازسازی مناطق متروکه و فرسوده و احیاء و تغییر کاربری بناهای قدیمی موجود برآورده ساخت .

به عبارت دیگر ، توسعه درونی بکارگیری تمام توان ها و ظرفیت های بالقوه و بالفعل موجود در سطح شهر برای رسیدن به شهری پایدار و مشارکتی است و تمامی ساختارهای اجتماعی ، کالبدی ، سیاسی و اقتصادی برای رسیدن به تعادل کیفی و کمی و پایدار ارتقاء می دهد .

اساساًسیاست توسعه شهری در دنیا به مفهوم ارتقای بهره وری و بهینه سازی استفاده از زمین و امکان توسعه درون شهری ( به ویژه در شهرهای بزرگ و کلان شهرها ) و ارتقای سطح دسترسی ساکنان بافت قدیمی و فرسوده شهری به خدمات شهری و اجتماعی است . ( سازمان عمران و بهسازی شهری ، ۱۳۸۴ )

اولین مرحله مهم در هر شهر این است که تعدادی شاخص که نمایان گر وضع موجود شهر از توسعه یافتگی درونی باشد تهیه گردد . از آنجا کلیه این اقدامات و ساماندهی فضاها در درون شهرهای موجود ، بوقوع می پیوند کمتر به جلوه می آید . یعنی برای ملموس تر شدن توسعه درونی شهر ، لازم است ابتدا شاخص هایی را طراحی کرد که با اندازه گیری آن شاخص ها می توان میزان توسعه درونی هر شهر را با توجه به استاندارد های مربوط سنجید .در ادامه مقاله سعی خواهیم کرد مهمترین شاخص های مربوط با به توجه مطالب گفته ارائه کنیم.

۱-شاخص بهره وری زمین شهری : بهره وری زمین شهری بدین مفهوم است که با توجه به گران بودن کمیاب بودن و تجدید ناپذیر بودن و غیرقابل وارد کردن زمین شهری ، توسط چند نفر مورد بهره برداری قرار می گیرد . هر چه میزان تعداد نفرات بیشتر باشد ، به مفهوم بهره وری بالاتر زمین شهری است . البته این میزان چنانچه بیش از استانداردهای قابل قبول شهرسازی باشد ، ضد توسعه تلقی خواهد شد ، که این موضوع برای سایر شاخص ها نیز موضوعیت دارد . این شاخص را از طریق محاسبه تراکم جمعیتی خالص و تراکم جمعیتی نا خالص در هر هکتار زمین شهری می توان بدست آورد . این شاخص اطلاعات قابل ملاحظه ای از پراکندگی ، فشردگی جمعیت و در نتیجه پیامدهای چون انباشت سرمایه و جمعیت ، میزان بهره وری از زمین ، تاسیسات وزیر ساختهای شهری نمایان می سازد .

۲-شاخص یا شاخص های مربوط به سرانه های استاندارد یا مصوب شهری : از لحاظ این شاخص شهری را می توان توسعه یافته از درون دانست که سرانه های مربوط به سطح فضای سبز ، سطح فضای باز ، سطح فضای های آموزشی ، بهداشتی و درمانی ، ورزشی ، امنیتی ، فرهنگی ، مذهبی و نظایر آن در حد استاندارهای تعیین شده شهرسازی بصورت کلی و یا استانداردهای تعیین شده در طرح مصوب محدوده مربوط باشد به این شاخص ، شاخص مطلوبیت نیز گفته می شود .

۳-شاخص روند تخریب باغات و اراضی کشاورزی و غیر کشاورزی حاشیه شهر : هر چه سطح مربوط به این شاخص نسبت به سالهای قبل روبه کاهش باشد ، با توجه به روند افزایش جمعیت شهری ، می توان نمایانگر توسعه شهر از درون باشد .

۴-شاخص سازگاری و ناسازگاری کاربری ها : هر چه از میزان ناسازگاری کاربرهای هم جوار در محدوده شهر کاسته شود ، این به مفهوم حرکت در مسیر توسعه یافتگی شهر از درون است . شهری که کاربرهای هم جوار و یا در حوزه نفوذ یکدیگر ، از نظر سنخیت فعالیت با هم منطبق و سارگار نبوده و باعث مزاحمت و مانع از انجام فعالیت یکدیگر شوند ، نمی توان آنرا توسعه یافته از درون دانست . مثلاً وجود یک واحد صنعتی در درون یک بافت متراکم مسکونی از مصادیق بارز ناسازگاری است .

۵-شاخص کیفیت وقدمت ابنیه : هر چه از مقداد بناهای نا مقاوم و قدیمی کاسته شود و شاخص روند نزولی به خود بگیرد ، توسعه از درون دارای روند مثبت است . البته این شاخص ، ارزیابی اولیه از وضعیت اقتصادی و الگوهای فرهنگی ساکنان را نیز بدست می دهد .

۶-شاخص نفوذ پذیری : هر چه میزان برخورداری و سهم هر بلوک شهری از معابر و شبکه دسترسی ها بیشتر باشد ، بستر توسعه از درون فراهم تر می شود . براساس استانداردهای موجود مناطق و نواحی ، این شاخص می تواند بین ۲۰ تا ۲۵ درصد سطح بلوک شهری در نظر گرفته شود .

۷-شاخص های اجتماعی – اقتصادی : هر چه میزان مشارکت و آگاهی اجتماعی ساکنان و مالکان بالاتر باشد و یا توان اقتصادی ساکنان و شهروندان بالاتر باشد و سطح آسایش آنها در شهر ، محله و واحد مسکونی بالاتر باشد ،  اینها می تواند بیانگر توسعه یافتگی شهر از درون باشد . اینها می توان با شاخص های جزیی تری به شرح ذیل سنجید .

نرخ اشتغال – به عنوان شاخص اصلی اقتصادی بیانگر توزیع شغلی در بین جمعیت فعال شهر است . و از تقسیم مقدار افراد شاغل به جمعیت فعال ( حاصل جمع شاغلان و بیکاران ) بدست می آید.

-نسبت شاغلان – از تقسیم تعداد افراد شاغل به کل جمعیت شهر بدست می آید

-نسبت جمعیت فعال – از تقسیم جمعیت فعال به کل جمعیت شهر بدست می آید .

-بار تکفل – از تقسیم جمعیت کل به جمعیت شاغل بدست می آید .

-بعد خانوار – از تقسیم جمعیت کل به تعداد خانوار بدست می آید .

-تراکم خانوار در واحد مسکونی

-تراکم نفر در اتاق

۸-شاخص های زیست محیطی : در عرصه واقعی ، هر جا نسبت فضای کار بر فضای مسکونی و گردشگری غلبه می کند مسائل و مشکلات اجتماعی ، فضای و زیست محیطی بروز می نماید . تولید و توزیع انواع آلودگی ها در زمین و هوا باعث کاهش کیفیت محیط زندگی شهری می شود علاوه بر شبکه های معابر و گره های ترافیکی ، کاربری ها و و فعالیت های آلوده کننده مثل حمل و نقل ، انبارها ، تعمیرگاههای وسائط نقلیه ، تجاری ها و ….. طیف وسیعی از آلاینده های مضر و خطر ناک را وارد فضای و محدوده شهری می کنند . کانالهای فاضلاب قدیمی ، چاه های جذبی دفع فضولات    قالی شویی ها از جمله منابع آلودگی آب و خاک هستند . شبکه معابر و گره های ترافیکی و میدان از جمله منابع آلودگی صوتی فضاهای شهری به خصوص در مواقع اوج تردد هستند. اندازه گیری و تعیین میزان این آلودگی ها و روند نزولی آن در طول سالیان می تواند حاکی از توسعه شهر از درون باشد .(شیرازیان ، ۱۳۸۳)

۹-تعداد تشکل های مردمی مربوط به مسائل شهری ، هر چه تعداد تشکل های مردمی برای حل مسائل شهری بیشتر باشد حاکی از تحقق روند شهر مشارکتی و بالارفتن افزایش تعلق مردم به شهر و محله خود است . هر چه مشارکت مردم در اداره شهر و محله خود بالاتر باشد ، شهر بسیار سریعتر از آنچه که فکر می شود ، از درون توسعه می یابد . لذا است می توان این شاخص را به عنوان یکی از شاخص توسعه درونی شهر در نظر گرفت .