بررسی آبگرفتگی معابر شهری

چکیده:

امروزه با گسترش شهرها و رشد آهنگ شهر نشینی ، همچنین افزایش مشکلات و معضلات ناشی از این فرایند و اهمیت یافتن مدیریت یکپارچه و توسعه متوازن، همه جانبه و پایدار شهر، بحث بهسازی زیر ساخت های موجود شهری بیش از پیش قوت یافته است.در این راستا بهسازی شبکه معابر شهری و همچنین شبکه فاضلاب شهری به عنوان شریانی مهم و حیاتی دارای اهمیت ویژه ای می باشد.در این مقاله سعی بر آن است که با برنامه ریزی و مدیریت صحیح به بررسی و لزوم بهسازی شبکه فاضلاب و معابر شهری پرداخته شود.

مقدمه :

معابر از ارکان اصلی یک شهر شمرده می شوند در واقع جابجایی ساکنین یک شهر وابسته به شبکه معابر آن شهر (که در خدمت حمل و نقل عمومی و نیمه عمومی و سایر مدها است) می باشد.

علاوه بر معابر شهری که شامل آزاد راهها ، بزرگراه ها ، خیابان ها ، پیاده روها می شوند؛ شبکه هدایت آبهای سطحی و فاضلاب داخل شهر ها از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند. شبکه هدایت آبهای سطحی عموماً با هدف سود رسانی به بشر و در جهت تامین آب مورد نیاز شهر ها ، جمع آوری و خروج فاضلاب شهری و صنعتی ، خروج رواناب و کاهش خسارات ناشی از سیل مورد استفاده قرار می گیرند.

معابر شهری و همچنین کانالهای هدایت آب و فاضلاب شهری بر اثر گذر زمان و عدم توجه به بازسازی و لایروبی آنها دچار تخریب فیزیکی و همچنین کاهش عملکرد می شوند با توجه به تخریب های فیزیکی و اکولوژیکی صورت گرفته در آن ها بحث بهسازی معابر و فاضلاب شهری از اهمیت دوچندان برخوردار شده است .

تعریف شهر:

طی دهه‌های اخیر، از سوی اندیشمندان جغرافیا، جامعه شناسی،اقتصاد، جمعیت‌شناسی و برخی علوم دیگر، تعاریف متعددی از شهر ارائه شده‌است و جامعه شناسان از جمله انگلس و مارکس، شهر را محل تمرکز جمعیت، ابزار تولید،سرمایه، نیازها و احتیاجات و غیره می‌دانند که تقسیم کار اجتماعی، در آنجا صورت گرفته‌است. جغرافی دانان، شهر را منظره ای مصنوعی از خیابانها، ساختمانها، دستگاهها و بناهایی می‌دانند که زندگی شهری را امکانپذیر می‌سازد.

معابر شهری:

مجموعه‌ای است که برای عبور وسایل نقلیه موتوری، دوچرخه و پیاده ساخته میشود. به راه در داخل آبادانیها، خیابان نیز اطلاق میشود، مگر در مورد راههایی که عملکرد برون شهری دارند ولی از داخل این مناطق میگذرند (راههای شریانی درجه ۱) که اطلاق خیابان به آنها معمول نیست. (آئین نامه راههای شهری ـ بخش مبانی (وزارت مسکن وشهرسازی، ۱۳۷۴))

از نظر نحوه تعیین مشخصات هندسی، راههای شهری به سه گروه کلی متمایز از یکدیگر طبقه‌بندی میشوند که عمدتا با توجه به نقش آنها تعریف میشوند

۱٫ راههای شریانی درجه ۱

۲٫ شریانی درجه ۲٫

۳٫ خیابانهای محلی

راههای شهری شش نقش اصلی برعهده دارند که عبارتند از :

۱- فراهم آوردن امکان جابجایی برای وسایل نقلیه موتوری (نقش جابجایی)

۲- فراهم آوردن امکان دسترسی وسایل نقلیه موتوری به بناها و تأسیسات (نقش دسترسی)

۳ – ایجاد بستری برای ارتباطات اجتماعی نظیر کار، گردش، بازی و ملاقات (نقش اجتماعی)

۴ – شکل دادن به ساختارمعماری (نقش معماری شهری)

۵ – تأثیر در آب و هوای محیط اطراف راه (نقش تأثیرات آب و هوایی)

۶- تأثیر در اقتصاد شهر (نقش اقتصادی)

از شش نقش فوق الذکر، سه نقش جابجایی، دسترسی و اجتماعی، معیارهای اصلی طبقه‌بندی راههای می باشند

در راههای شریانی درجه ۱، جابجایی تنها نقش اصلی است و نقشهای دسترسی و اجتماعی به نفع آنها تنظیم میشوند.

در راههای شریانی درجه ۲، نقشهای جابجایی و دسترسی هر دو اصلی است و نقش اجتماعی راه به نفع این دو نقش تنظیم میشود.

در خیابانهای محلی، هر سه نقش جابجایی، دسترسی و اجتماعی اصلی‌اند و به آنها توجه یکسان میشود. از آنجا که بطور طبیعی غلبه با وسایل نقلیه موتوری است، رعایت نقش اجتماعی ایجاد میکند که سرعت و حجم ترافیک موتوری به شدت تحت نظر گرفته شود.

آب گرفتگی معابر

همانطور که می دانیم با توجه به شرایط جغرافیایی و اقلیمی ایران در فصول پاییز و زمستان و گاهی هم در بهار نزولات جوی در مناطق مختلف کشور اتفاق می افتد ، این نزولات بصورت برف یا باران بوده که دارای اهمیت زیادی می باشند.

در مناطقی باعث حاصلخیزی خاک و متاسفانه در مناطقی منجر به آبگرفتگی می شود. عمده مشکل آبگرفتگی در مناطق شهری مخصوصاً در کلان شهرها دیده می شود که برخی دلایل آن جمعیت زیاد ناشی از مهاجرت به سمت کلان شهرها و پایتخت می باشد جمعیت زیاد ، وسائط نقلیه ، ترافیک ، زباله های رها شده در سطح شهر و شیب نادرست معابر هنگام بارندگی می باشد.

در تهران ؛ “زباله” بیشترین عامل در آبگرفتگی معابر بشمار می رود. با وجود رسوبگیری‌هایی که در طول سال انجام می‌شود باز هم درصد بالایی از آبگرفتگی‌ها در شهر تهران براثر ریختن زباله در نهرها ایجاد می‌شود.

با توجه به اینکه در سالهای اخیر برنامه ریزی هایی در مورد مهار کردن بحران های فصلی صورت گرفته است اما باز هم آب گرفتگی در خیابانها ، کوچه ها و حتی در بزرگراههای شهر دیده می شود.

مقصر واقعی در زمان وقوع این حوادث چه کسانی می توانند باشند؟ آیا فقط ارگانهایی همچون شهرداری و سازمان آب و فاضلاب مقصر است و عدم مدیریت شهری باعث بوجود آمدن سیل در شبکه معابر می شود. آیا مردم کلان شهری چون تهران بی تقصیرند؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد در۵۰ درصد آبگرفتگی‌های پایتخت هم مردم و هم برخی از سازمان‌های به یک اندازه مقصر هستند. از سوی دیگر نبود مدیریت یکپارچه شهری و عدم وجود زیرساخت‌های شهری صحیح باعث بروز مشکلات فصلی و آبگرفتگی در تهران می‌شود.

آبگرفتگی معابر یکی از بحران‌های فصلی است که اتفاق می افتد.

از اواخر تابستان امسال در شهریور ماه شاهد ریزش نزولات جوی بودیم اما با توجه به اینکه گفته میشود که میزان آبگرفتگی معابر در تهران به نسبت سال‌های گذشته به حداقل رسیده است باز هم سطح خیابان ها در هنگام بارندگی شدید شبیه به دریاچه می شود به طوریکه عبور و مرور برای شهروندان بسیار مشکل میشود برای مثال در بخشهایی از منطقه غرب تهران آب گرفتگی معابر در نیمه دوم شهریور تا حدی بود که ارتفاع آب در حال جریان به ۲۰ سانتیمتر می رسید. این مشکلات در بسیاری از شهرهای ما بیشتر و حادتر می باشد.

از طرف دیگر آبگرفتگی معابر باعث ترافیک و تشدید تصادفات نیز می شود.

همانطور که شاهد آن هستیم فعالیت‌های برخی از سازمان‌های مسئول و شهروندان نیز در ایجاد آبگرفتگی‌ها بی‌تاثیر نیست. طبق گزارشات موجود در برخی کشورها نیز آبگرفتگی ایجاد می‌شود اما زباله کمتر عامل این اتفاق می‌شود اما در شهرهای ما زباله بیشترین عامل آبگرفتگی در معابر بشمار می رود. با وجود رسوبگیری‌هایی که در طول سال انجام می‌شود اما بالای ۵۰ درصد آبگرفتگی‌ها در شهر تهران براثر ریختن زباله در نهرها ایجاد می‌شود. برای رفع این مشکل باید شهروندان نیز رعایت کرده و وظایف شهروندی را بجا آورند.

یکی دیگر از دلایل آبگرفتگی معابر، به دلیل مشکلی است که در لایه‌های انهار اصلی، فرعی وکانال‌های رو باز و زیر زمینی و دریچه های موجود در سطح معابر وجود دارد بطور مثال می توان هنگام بارندگی در سطح شهر مشاهده کرد که آب جاری شده در سطح معابر به دلیل واقع نشدن دریچه های فاضلاب در شیب مناسب به اطراف هدایت می شوند و صرفا مقداری از آن وارد کانالهای فاضلاب میشود و این در صورتی است که سطح دریچه های موجود در معابر با زباله بسته نشده باشد. با کمی تامل می توان دریافت که این مشکلات به زیرساخت‌های شهرسازی باز می‌گردد.

البته نمی توان انتظار داشت که تمام شهر دارای کانال و نهرهای هدایت آب ناشی از بارندگی باشد به دلیل اینکه بخشی از آب‌های سطحی وارد شبکه فاضلاب میشود به ویژه در مناطق شمالی تهران تمام آب‌های سطحی باید یا به کانال‌های زیرسطحی یا به شبکه فاضلاب متصل شوند این در حالی است که بررسی کارشناسان شهری نشان می‌دهد طرح جامع شبکه فاضلاب شهر تهران برای انتقال آب‌های سطحی طراحی نشده است. نکته مهم دیگری که در خصوص شبکه فاضلاب شهر تهران وجود دارد، این است که طراحی شبکه فاضلاب تهران قدیمی است. این در حالی است که شهری مانند تهران که در کوهپایه واقع‌شده، خود حوضه آبخیز با رودخانه های پر آب در قسمت شرق و غرب بوده و همواره درمعرض خطر آب گرفتگی میباشد و باید دارای شبکه فاضلاب جدید و استاندارد باشد.

در تمامی معابری که احتمال آبگرفتگی در آن وجود دارد، ریختن زباله به داخل نهرها مهم‌ترین عامل در پس زدن آب‌های سطحی به داخل معابر بوده است. ریختن زباله‌ها به داخل نهرها توسط شهروندان باعث شده در مناطق مرکزی شهر تهران بیشترین آبگرفتگی‌ها به وجود آید. این در حالی است که پاکسازی نهرها و مسیل‌ها از ماه‌ها قبل از شروع فصل بارندگی توسط مدیریت شهری انجام می‌شود اما به دلیل اینکه برخی از مردم فرهنگ صحیح شهرنشینی را که به نوعی احترام گذاشتن به حقوق شهروندی است رعایت نمی‌کنند، باعث ایجاد‌ آبگرفتگی در برخی از معابر پایتخت می‌شود.

همچنین نبود مدیریت واحد شهری حفاری‌هایی که هر روزه توسط برخی از سازمان‌های دولتی مانند آب، برق، مخابرات، گاز و… انجام می‌شود نیز از دیگر دلایل مهمی است که در ایجاد آبگرفتگی در کلانشهر ها بی‌تاثیر نیست.

نتیجه گیری:

در این بخش با ارائه راهکارهای مناسب می توان تا حدودی از مشکل آب گرفتگی شبکه معابر جلوگیری کرد. ابتدا اینکه قبل از احداث کانال یا شبکه دفع آبهای سطحی مطالعات دقیقی صورت گیرد این مطالعات شامل بررسی عوارض موجود در منطقه ، توپوگرافی ، زمین شناسی ، خاک ، میزان فرسایش و نفوذپذیری ، شیب موجود ، جهت شیب منطقه مورد نظر می باشد.

درمرحله بعدی با بازدید و برداشتهای میدانی در منطقه کلیه اطلاعات بررسی گردد . با استفاده از نرم افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) می توان بهترین مسیر را برای هدایت آبهای ناشی از بارندگی به سوی کانالهای موجود طراحی نمود. بدین ترتیب که میتوان به کمک مدل رقومی ارتفاعات (DEM) شیب مناطق مورد نظر را محاسبه کرد. همچنین جهت شیب و جهت جریان آبهای ناشی از بارندگی را بررسی نمود و مسیری را طراحی کرد که از لحاظ شیب و مصالح به کار رفته استاندارد باشد. همچنین می توان مناسب ترین محله برای احداث دریچه های فاضلاب را تعیین کرد تا آب ناشی از بارندگی کاملاً به داخل آنها هدایت شود.

همچنین میتوان با آموزش شهروندان و آشنایی آنها با فرهنگ شهرنشینی نه صرفاً شهرگرایی تا حدودی از افزایش زباله در مسیرهای جریان آب جلوگیری کرد .

جوی های کنار خیابان و کانالها را لایروبی نمود تا هنگام بارندگی مانع سرازیر شدن آب به داخل خیابانها گردد.

منابع:

(آئین نامه راههای شهری ـ بخش مبانی (وزارت مسکن وشهرسازی، ۱۳۷۴)).

شیعه – اسماعیل – ۱۳۸۹ – مقدمه ای بر برنامه ریزی شهری . دانشگاه علم وصنعت ایران .

سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران.

تهیه  خانم مهندس زهره معتقدالحق