مقدمه ای برآمــــاردرحمل و نقل درون شهری(۱)

تعریف آمار :

آمار با دو تعریف مورد استفاده قرار دارد ،یکی آمار به مفهوم مجموعه ای از اطلاعات و دوم آمار به مفهوم رشته ای از علوم.

آمار به مفهوم اول به مجموعه ای از اطلاعات عددی اتلاق می شود که ویژگی های کمی پدیده ها را توصیف می کند، مثل تعداد افراد کشور یا تعداد صندلی های کلاس.

برای آمار به مفهوم رشته ای از علوم ، تعاریف متنوع و متعددی وجود دارد. مناسب ترین آنها شاید نزدیک به این مضمون باشد که: ” آمار علمی است که اصول و روش های جمع آوری اطلاعات کمی، نمایش دادن آنها ،تجزیه و تحلیل ، استنباط و استنتاج از آنهارا مورد بحث و بررسی قرار می دهد.”

استفاده ازآمـــار در حمل و نقل

“شناخت کمی جوامع ،و به عبارت آماری تر “اندازه گیری صفات متغیر جوامع” عمده ترین مأموریت آمار است. از این مأموریت در حوزه های مختلف، از جمله در حمل و نقل برای مقاصد ذیل استفاده می شود:

برنامه ریزی

شناخت ویژگی های جامعه هدف در حال حاضر

هدف گزاری برای سال معینی در آینده

تعیین مسیر و روند حرکت

کنترل و هدایت

اندازه گیری صفات متغیر مورد نظر برنامه در جامعه هدف ،درمقاطع زمانی معین

مقایسه و نتیجه گیری

ارزشیابی

اندازه گیری صفات متغیر مورد نظر برنامه در جامعه هدف در سال هدف

مقایسه و نتیجه گیری

پاره ای مفاهیم کلیدی:

در علم آمار مفاهیم زیادی وجود دارد که برای ورود به آن ، آشنایی با این مفاهیم و تعریف هر یک از آنها لازم است. در این جا ، در حد نیاز ، به این مقوله پرداخته خواهد شد.

۳-۱ جامعه آماری (Population) ، منظور گروهی از افراد (اعم از جاندار یا بی جان) است که حد اقل در یک صفت مشترک باشند. صفت یا صفات مزبور را ” صفات مشخصه ” آن جامعه وسایر صفات را ” صفات متغیر ” می نامند. مثل مردان ساکن در شهر تهران که در آن : ذکور بودن ، زنده و ساکن تهران بودن صفات مشخصه و سایر ویژگی های مربوط به این افراد، صفات متغیردر این جامعه را تشکیل می دهد. مثل سن ، سواد ، تحصیلات و نیز تعداد سفر های روزانه تولید شده توسط آنان و نظایر این ها.

بخش عمده تلاش آمار شناسان معطوف اندازه گیری ، طبقه بندی ، تجزیه و تحلیل ، استنباط و احتمالاً آینده نگری در مورد صفات متغیرجوامع است.

۳-۲ جامعه در معرض Population At Risk)) ، منظور جامعه ای است که افراد آن استعداد یا ظرفیت پذیرش ویژگی مورد نظری را دارا هستند.مثلاً اگر وضع سواد افراد جامعه مورد بررسی باشد ، پرداختن به کل افراد جامعه ، کار درستی نیست . زیرا سواد برای تمامی آحاد جامعه مطرح نیست . به عبارت آماری جامعه در معرض این صفت ” افرادی از جامعه هستند که حد اقل ۶ سال سن داشته باشند (افراد ۶ ساله و بالاتر). همین طور است در مورد اشتغال و سایر ویژگی های اجتماعی – اقتصادی.

در هر بررسی یا استنباط آماری ، شناخت جامعه درمعرض موضوع آن بررسی یا تصمیم، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است .

(به دلیل اهمیت موضوع اگر فرصت باشد با ذکر یک یا دو مثال عملی که در کشور به دلیل عدم توجه به این موضوع رخ داده است اهمیت این شناخت تشریح خواهد شد)

۳-۳ آمار توصیفی ، آن بخش از آمار که به گرد آوری ، تنظیم و ارائه داده ها ( به صورت جدول یا نمودار)، محاسبه شاخص ها(آماره ها) و نیز تعیین ارتباط بین اطلاعات می پردازد، و به عبارت ساده تر ویژگی های کمی جامعه را “توصیف ” می کند ، آمار توصیفی خوانده می شود.

۳-۴ آمار استنباطی ، آن بخش از آمار که به تحلیل ، تفسیر و تعمیم نتایج حاصل از آمارگیری ها می پردازد. روش های نمونه گیری ، تعمیم نتایج نمونه ای به کل جامعه ، اندازه گیری میزان صحت و دقت آمار ها از حوزه های کاری این بخش از علم آمار است.

۳-۵مجموع و متوسط اندازه ها، هرگاه در یک جامعه آماری صفت معینی مورد اندازه گیری قرارگیرد و اندازه مربوط به تمامی افراد با یکدیگر جمع شود ، عدد حاصل را ” مجموع اندازه ها ی آن صفت” یا به طور خلاصه مجموع ، و خارج قسمت این عدد به تعداد افراد را “متوسط اندازه ها” یا به طور خلاصه متوسط ( میانگین حسابی ) می نامند.

مثلاً اگر تعداد و سرنشینان هر یک از خودرو های عبوری از یک نقطه معین ودر یک ساعت مشخص( به عنوان یک نمونه از دوره زمانی) شمارش شوند، اطلاعات ذیل حاصل می شود:

تعداد خودروهای عبوری مثلاً n خودرو

تعداد سرنشینان خودروی شماره ۱ برابر x_۱

تعداد سرنشینان خودروی شماره ۲ برابر x_۲

تعداد سرنشینان خودروی شماره ۳ برابر x_۳

تعداد سرنشینان خودروی شماره i برابر x_i

تعداد سرنشینان خودروی شماره n برابر x_n

در این صورت “مجموع سرنشینان” خودروها ،یا به تعبیر بهتر ، تعداد مسافران عبوری که آن را با X میدهیمنشان برابر خواهد بود با :

X= x_۱+ x_۲+ x_۳+ . . .₊ x_i+. . .₊ x_n = Σ x_{i (1)}

و متوسط تعداد سرنشینان در یک خودرو که آن را با نشان می دهیم برابر خواهد بود با:

= (۱/n)( Σ x_i ) _(۲)

اگر طرفین رابطه (۲) را در n ضرب کنیم ملاحظه می شود که:

n= Σ x_{i (3)}

مفهوم رابطه (۳) که بیان ریاضی یکی از اصول مهم آماری است، ان است که ” مجموع اندازه های یک صفت را میتوان از ضرب متوسط آن صفت در تعداد افراد جامعه به دست آورد”. این اصل که در واقع از اصول اولیه آمار استنباطی است کاربرد های فراوانی دارد و به ویژه در مباحث آتی ما نقش کلیدی ایفاء خواهد کرد.

اگر شمارش را ادامه دهیم و معلوم شود که مثلاً P_m درصد از سرنشینان خودرو های عبوری مرد و P_fدرصد زن هستند ، بر پایه قانون فوق الذکرو با استفاده از همین نسبتها می توان تعداد مسافران عبوری مرد(X_m) ونیز تعداد مسافران عبوری زن(X_f) را نیز برآورد کرد . به این ترتیب که:

X_m = X P_{m (۴)}

X_f = X P_{f (4)}

که در واقع تعمیم رابطه (۳) است ودر مطالب مطروحه آتی ، کاربرد عملی آن مشاهده خواهد شد.

روش های گرد آوری اطلاعات:

۴-۱ سرشماری مراجعه به کلیه آحاد جامعه و اخذ اطلاعات مورد نظر از تک تک آنان

۴-۲ نمونه گیری انتخاب تعدادی از آحاد جامعه (به گونه ای که معرف کل جامعه باشند) ، مراجعه به گروه منتخب ، اخذ اطلاعات مورد نظر و سپس تعمیم این اطلاعات به کل جامعه با استفاده از روش های آمار استنباطی

۴-۳ نظام ثبتی ایجاد نظامی که بتواند اطلاعات مفیدی را که در جریان انجام وظایف کارکنان به صورت بالقوه ایجاد می شود ، به صورت بالفعل تبدیل و به عنوان آمار قابل استفاده سازد.

گرد اوری اطلاعات در حوزه حمل و نقل

موضوع حمل و نقل به دو گروه عمده و کاملاً متمایز تقسیم می شود. اول “مسافر ” و دو دیگر ” بار” . اما اگر حوزه مطالعات را به حمل و نقل داخل شهری محدود کنیم ، جابجایی مسافر اهمیت و اولویت بیشتری پیدا می کند. هر چند روش های آمارگیری در مورد بار و مسافر تفاوت چندانی ندارد ، اما به دلیل یاد شده ، به حمل ونقل مسافر توجه بیشتری معطوف خواهد شد و از جمله ، مثال ها عمدتاً به مسافر اختصاص خواهد یافت.

۵-۱ سرشماری

در حوزه حمل و نقل درون شهری ، کسب اطلاع در مورد بیشتر صفات متغیر، مثل مبدأ و مقصد سفر، دلیل سفر ، تناوب سفر ، سن و جنس مسافر و نظایر آن مستلزم ایجاد وقفه و تأخیر در سفر است که به دلایل موجهی (در صورت وجود فرصت به آن پرداخته خواهد شد) به شدت از آن پرهیز می شود. نتیجه آن که در این حوزه، صفات متغیر محدودی وجود دارد که گرد آوری اطلاعات مربوط به آن ، با شیوه های تمام شماری هماهنگی دارد.

حجم تردد ، عمده ترین صفت متغیری است که در بیشتر جوامع، کسب اطلاع در مورد آن ، با استفاده از روش های سر شماری پذیرفتنی است.

نکته مهم : حتی در تمام شماری از حجم تردد نیز کمتر اتفاق می افتد که تردد در کلیه ساعات شب و روز یا حتی کلیه روز های هفته انجام شود و معمولاً در روز ها و ساعات معینی انجام خواهد شد. بعداً در این مورد اندکی بیشتر بحث خواهیم کرد.

۵-۱-۱ اهداف

همان گونه گه اشاره شد ، در حوزه حمل و نقل درون شهری ، گرد آوری اطلاعات به صورت مراجعه به کلیه آحاد جامعه – سر شماری – جز در مورد اقلام عمده ، به کار گرفته نمیشود. بنابر این ، هدف از انجام این گونه سر شماری ها اندازه گیری حجم تردد – حجم ترافیک – احتمالاً به تفکیک نوع تردد ( سواره یا پیاده)، نوع وسیله و… است که کاربرد و روش انجام آن، در ذیل به اختصار خواهد آمد.

۵-۱-۲ کاربرد ها

اطلاعاتی که در زمینه حجم تردد و به صورت تمام شماری به دست می آید دو کاربرد عمده دارد:

تهیه جداول آماری مختلف برای توصیف جامعه ( با همان کاربردهایی که برای آمار گفته شد : یعنی برنامه ریزی ، کنترل و ارزشیابی پیشرفت برنامه ها و… )

تهیه چارچوب آماری برای استفاده در نمونه گیری های بعدی ( به ویژه در تعمیم نتایج آمارگیری های نمونه ای به کل جامعه )

۵-۱- ۳واحد های آماری در تمام شماری ها:

در این مورد ، و در حوزه حمل و نقل شهری ، واحد های ذیل قابل تمام شماری است :

وسایل نقلیه(درون شهری ) مو توری ، نظیر اتوبوس ، مینی بوس ،ون ، انواع سواری ، وانت و موتور سیکلت(دو چرخ و سه چرخ) و….

وسایل نقلیه درون شهری غیر موتوری ، مثل انواع دوچرخه و سه چرخه

۳٫ عابران پیاده

نکته: همان گونه که گذشت در مورد ” زمان ” غالباً نمونه گیری انجام میشود

 
سید مصطفی حسینی